Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 115

yaxud ali kahinə  şamil edilirdi. Erkən sülalələr dövründə 

ağsaqqallar  şurası  və xalq yığıncağı öz mövqeyini saxlayırdı. 

Mülki bərabərsizliyin inkişafı ilə  əlaqədar olaraq xalq yığıncağı 

dövlət idarə orqanı kimi öz əhəmiyyətini itirdi. Tədricən hökmdar 

hakimiyyəti iqtisadi, siyasi və  hərbi cəhətdən möhkəmləndi. 

Bunun da nəticəsində  ağsaqqallar  şurasının idarə orqanı kimi 

əhəmiyyəti azaldı. Erkən sülalələr dövründə müstəbid monarxiya 

hakimiyyət forması meydana gəldi, hökmdar qeyri-məhdud 

hakimiyyətə malik oldu. Hökmdar hakimiyyətinin güclənməsi ilə 

yanaşı onun dayağı olan ordu da meydana gəldi. Erkən sülalələr 

dövrünün sonunda artıq daimi ordu yaranmışdı. 

Erkən  Şumer dövlətləri  şəhər və onun ətrafındakı 

kəndlərdən ibarət olmuşdu.  Şumer  şəhər-dövlətlərində istehsal, 

ərzaq və  əmtəə mübadiləsi aşağı  səviyyədə inkişaf tapmışdı. 

Şəhər-dövlətləri arasında geniş iqtisadi əlaqələr mövcud deyildi. 

Bunların nəticəsində sinfi ziddiyyətlər kəskin  şəkil almışdı. 

Qulların sayı az idi. Erkən sülalələr dövrünün sonunda 

İkiçayarasında siyasi hegemonluq uğrunda mübarizə başlandı. 

Hökmdar hakimiyyətinin rolu artdı. Bütün Şumeri siyasi və 

iqtisadi cəhətdən birləşdirmək meyli gücləndi. 

Erkən sülalələr dövründə və sonralar ölkənin iqtisadi əsasını 

əkinçilik təşkil edirdi. Əkinçilik təsərrüfatı süni suvarmaya 

əsaslanırdı. Süni suvarma sisteminin inkişaf etdirilməsi e.ə. III 

minillikdə  Şumer və Akkad hökmdarlarının başlıca vəzifəsi 

olmuşdur. Suvarma kanallarının çəkilməsində  iştirak ictimai 

vəzifə idi və bunu bütün icma üzvləri həyata keçirirdi. 

İkiçayarasında sənətkarlıq, daxili və xarici ticarət inkişaf etmişdi. 

Şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilirdi. 

Mülki bərabərsizliyin və sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi 

nəticəsində quldarlıq münasibətləri inkişaf edirdi. E.ə. III 

minilliyin ikinci yarısında bu daha da gücləndi. Qul əməyi məbəd, 

hökmdar (dövlət) və xüsusi təsərrüfatlarda tətbiq olunurdu. 

Qulların mal-qara kimi baş-baş sayırdılar.  Əsir qullar «yad 

ölkəli», yaxud «saq» («baş» deməkdir), xüsusi qullar «urdu», 

yaxud «ere» adlandırılırdı. Qul sahibkarın xüsusi mülkiyyəti 

hesab olunurdu. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 116

III Ur sülaləsi dövründə  xırda istehsalçılar arasında 

müflisləşmə genişləndi. Yoxsullar öz övladlarını köləliyə satmağa 

məcbur olurdular. Bunun nəticəsində borc köləliyi meydana gəldi. 

Artıq yerli əhali kölə halına salınırdı.  Şulginin hakimiyyəti 

illərindəki məhkəmə  sənədindən görünür ki, bir sıra hallarda 

qullar öz köləlik mənşəyini danırdılar. Sənədlərdə Ahuma adlı bir 

qulun məhkəmə məsələsi təsvir olunur: ağası vəfat etdikdən sonra 

əmlak bölgüsü zamanı Ahuma elan edir ki, «Mən qul deyiləm». 

Məhkəmə şahidlər vasitəsilə onun qul olduğunu təsdiq edir. Lakin 

bir müddət keçəndən sonra Ahuma yenidən elan edir: «Mən qul 

deyiləm». Məhkəmə əvvəlki hökmü qüvvədə saxlayır. Maraqlıdır 

ki, Ahumanın qardaşı  məhkəmədə istintaqa cəlb olunmuş  şahid 

sifəti ilə  çıxış edirdi, deməli, onun qardaşı azad adam olmuşdu. 

Yəqin ki, Ahuma ailə  tərəfindən vaxtilə köləliyə satılmışdı. 

Sənədlərdən görünür ki, qul ilə ağa arasında mübahisə 15 il davam 

etmişdi. 300 il sonra Hammurapi qanunları (282) belə hallarda 

ağır cəza tətbiq edirdi: öz ağasından imtina edən qulun qulağı 

kəsilirdi.  Şu-Suenin hakimiyyəti dövrünə aid sənəddə Pana adlı 

qadının məsələsi əks olunmuşdu. Papa elan edir ki, «nə o, nə də 

onun qızı kölə deyillər». Məhkəmə müəyyənləşdirir ki, Pana və 

onun qızı ərinin cinayətinə görə köləliyə verilmişlər. 

III Ur sülaləsi dövründə azad adamların müflisləşməsi 

nəticəsində köləliyə düşməsi prosesi güclənmişdi. Bu zaman 

qulların sayı çox olduğundan, bir qulun qiyməti 9-10 şekel idi. 

Hər bir azad icmaçı, sənətkar ailəsində bir neçə qul vardı. Adətən 

fərdi təsərrüfatda işləyən qullara ailə  və  əmlak saxlamağa icazə 

verilirdi. Onlar müəyyən ödəmə verib azadlığa çıxa bilərdilər. Qul 

ağasından məhkəməyə şikayət edə bilərdi. Qulu bəzən şahid sifəti 

ilə  dəvət edirdilər. Qullar alınıb-satılırdı. Ailə icmaçılarının 

müflisləşməsi övladların köləliyə satılmasına şərait yaradırdı. 

Məbəd və hökmdar təsərrüfatında işləyən qulların vəziyyəti 

ağır idi. Hökmdar (dövlət) təsərrüfatında işləyən kişi qullar 

«quruş», qadın qullar «nqeme» adlanırdı. Dövlət təsərrüfatında 

işləyən qullar xüsusi düşərgədə yaşayır, gündəlik azuqə alırdılar. 

Kişi qullarla 1.5 litr, qadın qullara 0,75 litr gündəlik arpa payı, 3-4 

litr bir aylıq bitki (küncüt) yağı və günə 1.5 kq  hesabından birillik 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 117

un verilirdi. Quruşlar istehsal alətlərinə malik deyildilər, qeyri-

iqtisadi istismara düçar olmuşdular. Fərdi və dövlət qulları 

istismar olunan sinfə mənsub idilər. 

İkiçayarasında icma idarəsi öz varlığını saxlayırdı.  İcmalar 

suvarma kanallarının çəkilməsi və  təmiz saxlanılmasında 

yaxından iştirak edirdilər.  İcma üzvlərinin müflisləşməsi icbari 

əmək prosesinə cəlb olunmuş adamlarının sayını artırırdı. İcmanın 

torpaq ehtiyatı vardı. Bu torpaq icma mülkiyyəti hesab olunurdu. 

Daha geniş torpaq sahələri dövlət təsərrüfatına mənsub idi. III Ur 

sülaləsi dövründə dövlət torpaq mülkiyyəti əvvəlki dövrə nisbətən 

daha çox sahələri  əhatə edirdi. Məbəd təsərrüfatı da tədricən 

möhkəmlənməyə başlamışdı. Təsərrüfat həyatında kahinlərin 

mövqeyi güclənmişdi. Kahin təbəqəsi dövlətin dayağı idi. Onlar 

dövlət idarələrində, icma təşkilatlarında xidmət edirdilər. 

Məhkəmə işlərinə baxılması kahinlərin iştirakı ilə keçirilirdi. 

Şumer və Akkad şəhər-dövlətləri, eləcə  də bütövlükdə 

Babilistan mədəniyyəti «tunc əsri mədəniyyətinin» tipik nümunəsi 

hesab edilir. Mesopotamiya ərazisində elm çox tez meydana 

çıxmışdı. Tapılmış yüzlərlə riyaziyyat mətnləri  ən qədim 

Babilistan padşahlığı dövrünə aiddir. Burada vurma cədvəli, 

kəmiyyət, kvadrat, say, xüsusilə  məsələlər və onların həlli 

yazılmış yazılar müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qədim Babil 

astronomları səma cisimlərini sistemli şəkildə müşahidə edirdilər. 

Makedoniyalı İsgəndərin dövründən 2250 il qabaq ayın tutulması 

cədvəlini yaratmışdılar. E.ə. II minilliyin başlanğıcında Ay-Günəş 

təqvimi yaradılmışdır. Hammurapinin əlavə ay haqqında verdiyi 

fərman bizə  gəlib çatmışdır. Tapılmış tibbi mətnlər təbabətin 

müalicə magiyasından ayrıldığını göstərir. 

Elmlə əlaqədar təfəkkür vərdişləri də meydana gəlir. Lakin 

hər halda fəlsəfə sistemli şəkildə Babilistanda yarana bilməmişdir. 

Daha dəqiq desək, onlar geniş  şəkildə  qəbul olunmuş  fəlsəfə 

yarada bilməmişlər. Onların heç vaxt ağlına da gəlməzdi ki, 

şeylərin həqiqi təbiəti, yaxud da onların  şeylər haqqında 

təsəvvürləri  şübhə doğura bilər. Onlarda fəlsəfənin qnoseologiya 

(idrak nəzəriyyəsi) sahəsi demək olar ki, olmamışdır. Bununla 

yanaşı, Şumerlər təbiət haqqında, dünyanın yaradılması qanunları 

---