Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
5
2.4.6. Rus mədəniyyəti tarixindən– Şəhrəddin Məmmədov 
2.4.7 XVII-XVIII əsrlərdə rus mədəniyyəti – M.Manafova 
 
V FƏSİL 
XIX-XX ƏSRLƏR MƏDƏNİYYƏTİ 
2.5.1. XIX əsr Qərbi Avropa mədəniyyəti – S.Əliyeva 
2.5.2. XIX əsr rus mədəniyyəti – M.Manafova 
2.5.3. Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa mədəniyyəti – V.Məmmədova 
2.5.4. XX əsr Dünya mədəniyyəti – M.Manafova 
2.5.5.XX əsr rus mədəniyyəti. Rus sovet mədəniyyəti– Nigar Əfəndiyeva 
2.5.6. 20-ci illərdə rus ədəbiyyatı və incəsənəti – N.Əfəndiyeva 
2.5.7. 30-cu illərdə rus mədəniyyəti – N.Əfəndiyeva  
2.5.8. Böyük Vətən müharibəsi illəri və müharibədən sonrakı dövrdə rus 
mədəniyyəti – N.Əfəndiyeva  
2.5.9. «Mülayimlik» dövründə rus elmi və mədəniyyəti –  N.Əfəndiyeva  
2.5.10. Durğunluq dövründə rus mədəniyyəti – N.Əfəndiyeva 
2.5.11. 1985-1991-ci illərdə Rusiyada ictimai və mədəni  həyat – N.Əfəndiyeva 
2.5.12. XIX əsr Azərbaycan mədəniyyəti – Z.Əliyeva 
2.5.13. XX əsr Azərbaycan mədəniyyəti – N.Əfəndiyeva 
 
Ədəbiyyat 
 
 
  
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---

 
6
 
 
ÖN SÖZ 
 
ADMİU-nun «Mədəniyyətşünaslıq» kafedrası  tərəfindən 2003, 2006-ci illərdə  nəşr edilmiş 
«Kulturologiya» və «Mədəniyyətin tarixi və  nəzəriyyəsi» adlı  dərsliklərdə müvafiq problemlər müəyyən 
dərəcədə öz əksini tapmışdır. Bu illər  ərzində  ərzində  fənnin proqramı  təkmilləşdirilmişdir. Bu baxımdan, 
hazırkı dərslik yeni, daha geniş proqram əsasında tərtib edilmişdir.  
Müasir tarixi şəraitdə dünya mədəniyyətinin öyrənilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu gün 
dünyada gedən dərin sosial hadisələr, o cümlədən qloballaşma problemi bunu daha zəruri tələbata çevirir. Çünki 
Yer kürrəsinin bir hissəsində baş verən hadisələr tez bir zamanda hamıya məlum olmasa da, planetin bütün ölkə 
və xalqlarına təsir edir. Bu inteqrasiya bütün tarixi dövrlərdə olmuş və sakini olduğumuz müasir günlərdə daha 
geniş vüsət tapmaqdadır. Buna şərait yaradan ən başlıca amil radio, televiziya, peyk əlaqələri, internet və digər 
müasir texnologiyalardır ki, məhz bunların nəticəsində dünyada vahid informasiya məkanı yaradıla bilmişdir.  
Bəşəriyyət qarşısında iqtisadi, xammal, ərzaq, ekoloji, demoqrafik və digər bu kimi qlobal problemlər 
dayanmaqdadır. Bütün bunların həlli dünyanın iqtisadi, elmi-texniki, intellektual və mənəvi resurslarının bütün 
ölkə, xalq, hətta hər bir kəsin gücündən birgə razılaşdırılmış  şəkildə istifadəsini tələb edir. Ölkə, xalq və 
insanların birliyinə nail olmanın ən optimal vasitələrindən biri isə məhz mədəniyyətlərin bir-biri ilə əlaqəsi, bir-
birinə nüfuz edərək inteqrasiyasıdır. Digər xalqların mədəniyyətləri, onların özünəməxsus xüsusiyyətləri və 
cəhətləri ilə tanışlıq öz milli mədəniyyət və incəsənətinin daha dərindən dərki üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb 
edir. Təkcə digər mədəniyyətləri öyrənməklə işi bitmiş hesab etmək olmaz. Burada həm də doğmalıq, yaxınlıq 
axtarmaq məqsədəuyğundur. Müasir sivilizasiya üçün zəruri və aktual olan mədəniyyətlərin dialoqu yalnız bu 
yolla mümkündür.  
Göründüyü kimi, dünya mədəniyyəti tarixinin, müasir mədəniyyətlərin rəngarəngliyinin, müxtəlif ölkə və 
xalqların mədəni özünəməxsusluğunun öyrənilməsi və mənimsənilməsi sayəsində bəşəri birliyə, hər bir fərdin 
özünüinkişafına, sivilizasiyanın irəliləyişi yollarında müasir qlobal problemlərin həllinə nail olmaq mümkündür. 
Bunsuz insanların planetar birliyi yarana bilməz.  
Hazırkı  dərsliyin tərtib edilmə  zərurəti məhz haqqında qeyd etdiyimiz bu mədəni-sosial tələblərdən 
doğmuşdur. Dərsliyin  əsas vəzifəsi tələbələri mədəniyyətin nəzəri problemləri, dünyadakı ölkə  və xalqların 
mədəniyyətinin tarixi inkişaf mərhələləri, həmçinin müasir vəziyyəti haqqında biliklərlə  təmin etməkdir. Bu 
vəzifədən çıxış edərək dərslik dünyanın bütün regionları, o cümlədən Afrika, Amerika, Şərq ölkələri 
mədəniyyətlərinin tarixi və müasir inkişafı prosesini də əhatə edir.  
Dərslikdəki materiallar tələbələrə mədəni-tarixi prosesin inkişaf xronologiyası məntiqi əsasında çatdırılır. 
Burada başlıca diqqət ölkə  və xalqların incəsənət, elm, təhsil,  əxlaq və  məişətinin tarixi inkişafı  və digər 
mədəniyyət sahələrinə verilir. Dərslik müəllifləri mədəniyyətin bu başlıca sahələrinə diqqəti gücləndirməklə 
tələbələrin dünyanın ayrı-ayrı ölkə  və xalqlarının mədəniyyəti haqqında aydın və konkret təsəvvürünün 
formalaşmasına çalışmışlar. Bu dərsliklə tanış olan hər bir kəs – istər tələbə, istərsə də mədəniyyətlə maraqlanan 
hər bir oxucu yaşadığı dünyanın mədəni xəzinəsi ilə yaxından tanış olmaq imkanı əldə edəcəkdir. 
Dərslik ixtisasından asılı olmayaraq bütün tələbələrin mədəniyyət haqqında ümumi biliklərinin 
zənginləşməsinə xidmət edəcəkdir. 
Əsasən incəsənət profilli təhsil müəssisələrinin dinləyiciləri üçün nəzərdə tutulan bu dərslikdən dünya 
mədəniyyəti ilə maraqlanan bütün insanlar faydalana bilərlər. 
Hazırki dərslik əlavələr edilmiş, redaktə olunmuş ikinci nəşridir. 
 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---

 
7
 
 
 
 
I  
 
BÖLMƏ 
 
MƏDƏNİYYƏTİN 
 
NƏZƏRİYYƏSİ 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---

 
8
1.1. «Mədəniyyət tarixi və Nəzəriyyəsi»nə giriş 
 
 
Mədəniyyətin tədqiqi çox qədim fəlsəfi  ənənələrə malik olmaqla bir sıra elm sahələri - arxeologiya, 
etnoqrafiya, psixologiya, tarix, sosiologiya üzrə  tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Lakin XX əsrdə bu 
sahənin ayrıca bir elm olmaqla, nəzəri obyekt kimi formalaşması mədəniyyət haqqında elmin təşəkkülünə təkan 
verdi ki, burada da ABŞ alimi Lesli Uaytın (1900-1975) xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Hazırda 
kulturologiyanın təşəkkülü və formalaşması  mərhələsi mədəniyyət nəzəriyyəsinə üç movqedən yanaşmasını 
müəyyən edir. Bunlardan birincisi, kulturologiyaya mədəniyyəti öyrənən fənlərin kompleksi kimi baxır. Bu 
zaman mədəniyyət tarixi inkişaf mövqeyindən və sosial cəhətdən mövcudolma aspektindən tədqiq olunaraq 
mədəniyyət haqqında biliklər sistemini formalaşdırır. 
İkincisi, kulturologiyanı  mədəniyyəti öyrənən fənlərin xüsusi bir bölməsi kimi təqdim edən, 
kulturologiyaya fəlsəfi aspekdən yanaşmağı vacib bilən yanaşmadır. Əks mövqe də mövcuddur: mədəniyyətin 
fəlsəfəsi kimi o, mədəniyyətlərin rəngarəngliyini (tipologiyası, mədəni özünüdərketmə amili olmadan 
mədəniyyət haqqında biliklərin sistemləşməsi) oyrənir. 
Üçüncü yanaşma isə, kulturologiyanı müstəqil elmi fənn kimi tədqiq edir. Bu zaman mədəniyyət 
nəzəriyyəsinin sosial-humanitar biliklər sistemindəki mövqeyi təqiq olunur. 
Zənnimizcə, bütün bu elmi yanaşmaları ümumiləşdirməklə «Mədəniyyət nəzəriyyəsi»nin mahiyyətini 
onun mədəniyyəti dərindən və  hərtərəfli  şəkildə öyrənilməsi, məzmun və mahiyyətinin üzə  çıxarılması, hansı 
səviyyə və formalarda olması, tiplərinin öyrənilməsinin tədqiqi ilə izah etmək daha məqsədəuyğundur. 
Bəşər tarixində  mədəniyyətlər çoxluq təşkil edir: bir sıra mədəniyyət tipləri mövcuddur. Hər bir 
mədəniyyət özünün spesifik səmərəliliyi, bundan irəli gələn mənəviyyat, əxlaq və incəsənətində təzahür tapır. 
Mədəniyyətlər unikal və təkrarolunmazdır. 
Belə bir sual çıxır: mədəniyyətlərin inkişaf dərəcələrini necə qiymətləndirməli? Bəlkə bu mədəniyyətlərin 
eyni səviyyədə qəbulu məqbuldur? 
Qeyd etmək istərdik ki, bir çox kulturoloqlar məhz sonuncu nöqtədən çıxış edirlər. 
Lakin fikirimizcə, mədəniyyətin özünə xas qiymət və  dəyər meyarları mövcuddur. Ona görə  də, 
mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi onun azadlığa, ləyaqətə olan münasibəti, şəxsiyyətin yaradıcı özünüreallaşması 
imkanları ilə müəyyən olunur. Bir mədəniyyətin digər mədəniyyətə  təsiri labüddür. Mədəniyyətlərin bu 
dialoqunun yeganə mənbəyi - insandır. 
Bu baxımdan «Mədəniyyət nəzəriyyəsi» fəslində  mədəniyyətin bəzi nəzəri məsələləri, xüsusilə, 
«mədəniyyət» anlayışının izahı, mədəniyyət və sivlizasiya, mədəniyyət və  təbiət, mədəniyyətdə mentalitet 
problemi, elitar və kütləvi mədəniyyət, habelə respublikada mədəniyyətin inkişaf problemləri nəzərdən keçirilir.  
 
1.2. «Mədəniyyət» anlayışına tarixi və müasir yanaşmalar 
 
 
Mədəniyyət nəzəriyyəsi «mədəniyyət» anlayışının tərifi və  şərhi ilə başlayır. «Mədəniyyət» anlayışının 
izahında ilk diqqət bu terminin çoxmənalılığı  və çoxəhəmiyyətliliyinə verilir. «Mədəniyyət» anlayışının tərifi 
yüzlərlədir. Həmin anlayışın tərifi öncə bu terminin mənşəyi ilə bağlıdır. «Mədəniyyət» anlayışının tədqiqi, 
onun həm elmi, həm də  həyati, praktiki mahiyyətinin dəqiqləşdirilməsi bir sıra elmlərin - antropologiya, 
arxeologiya, etnologiya, dilçilik, psixologiya, tarix, fəlsəfə, mədəniyyət fəlsəfəsi, mədəniyyətin sosiologiyası və 
digər sahələrin öyrənilməsi ilə də çox sıx bağlıdır. Bu elm sahələrinin tədqiqatçılarının fikirlərini eyni məxrəcə 
gətirən amillərdən birini, məhz «mədəniyyət» anlayışının təyinatının eyni məzmunda izahı təşkil edir. 
Beləliklə, «mədəniyyət» - latınca «kultura» (cultura) sözündən olub, işləmə, qulluqetmə, yaxşılaşdırma, 
həmçinin tərbiyə, inkişaf, tərəqqi deməkdir. Bu anlayışın mənşəyi isə «kolo», «kolere» (kolo, kolere) 
sözlərindən gələrək torpaqşünaslıqla məşğul olma, torpaqla işləmək, burada çalışmaq, «kultus» - «təzədən 
işlənmiş» mənalarını ifadə edir. Qədim latın dilində həmin söz məhz bu mahiyyəti kəsb edərək «aqri kultura» 
(aqri kultura) mənasını, yəni torpağı əkinə hazırlamaq fikrini izah edirdi. Bu fikri qətiləşdirməkdə bizə kömək 
edən əsas informasiya mənbəyi dövrümüzə gəlib çatan Mark Porsi Katonun kənd təsərrüfatı məsələlərinə həsr 
edilən eyni adlı «De aqri kultura» əsəridir. 
«Kultura» sözünə qədim romalılar özünəməxsus şəkildə tərif vermişlər. Digərlərindən fərqli olaraq onlar 
«kultura»ya insan fəaliyyətinin ümumiləşdirilmiş  tərifini vermişlər. Bu, fəaliyyətin müxtəlif sahələrini  əhatə 
etməklə «texne», «mimesis», «paydey» təsəvvürləri ilə  əlaqədar idi. «Kultura»nı  hər hansı bir obyektin insan 
tərəfindən dəyişdirilməsi, yenidən yaradılması kimi qəbul edirdilər. Bu mənada «kultura» anlayışını  nəzəri 
termin kimi ədəbiyyata ilk dəfə b.e.ə. 45-ci ildə roma natiqi, ritorikanın görkəmli banisi, filosof Mark Tulli 
Siseron gətirmişdir. Onun «Tuskulan söhbətləri»  əsərində bu anlayış  məcazi mənada işlədilmişdir. Belə ki, 
Siserona görə, «kultura» insan zəkasının reallaşmasının özünəməxsus təzahürüdür. Kəndlilər torpağı becərib, 
ona qulluq edib, məhsul yığdıqları kimi, insanlar da beyinlərini hərəkətə gətirərək, ruhunu təkmilləşdirərək əsil 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---