45
qurban gedən insanları, bu insanların hərəkətlərindən doğan fajiələri göstərməklə öz tərbiyəvi funksiyasını
yerinə yetirməyə çalışmışdır. Böyük rus yazıçısı M.F.Dostoyevskinin dəyərli kəlamının
burada yad edilməsi
yerinə düşür. «Ən əvvəl ali ideya, yalnız sonra pul». M.Ə.Sabirin «Adəmi adəm eyləyən parədi, parəsiz adəmin
günü qarədi» ironiyası da təsadüfi deyil. Ona görə də bütün zəmanələrin ən vajib suallarından biri kimi qoyulan
sual müasir mərhələdə də olduqja düşündürüjüdür: "«Nədir pulun sirri?» Nədədir evləri yıxan və tikən dünyaları
yıxan və dağıdan kontinentləri və ölkələri satın alan, ailələri pozan, insanları göylərə qaldıran, rəzil, yazıq,
vəziyyətə salan pulun güjü?»
«Tarix, həyat, təjrübə mütləq bir
qüvvəylə nümayiş etdirir ki, pul dəhşətli düşmən olub insanın əleyhinə
pozuju qüvvə kimi hərəkət etməyə qadirdir». Dünyanın məşhur söz ustaları bunu bədii əsərlərində real, gerçək
təsvirlərlə bir daha «təkrar-təkrar» göstərmişlər. Balzak, Tolstoy, Puşkin, Qoqol, Mirzə Fətəli, Mirzə Jəlil, Sabir
və başqaları pulun pozuju rolunu, onun doğurduğu ijtimai və psixoloci xəstəlikləri injə bədii vasitələrlə
göstərmişlər.
İnsanın mənəvi-psixoloci həyatında tamahın,
nəfsin pozuju xüsusiyyətləri, harınlaşma və ajgözlüyün
doğurduğu mənəvi xəstələiklrin ağır və ajı təsirləri ədəbi əsərlərin ötəri deyil, daimi problemləri kimi zaman-
zaman yeni çalarlarla təsvir olununb. Bədii qənaətlərdən doğan fikirdə bu belə görünür: «Pul insanın
mahiyyətinin barometridir, pul insanlığın əsas meyarıdır, əxlaqın göstərijisidir. Pula hərislik insanı harınlığa
aparır. İnsan harınlaşdıqja mənəvi keyfiyyətlərini itirir, psixoloci sarsıntıya məruz qalır, baxışı ilə daxli arasında
əlaqələr qırılır, gözü qəlbinin aynası ola blmir. Göz də öz funksiyasını itirir. Belə adam «baxır, görmür».
1
Mədəniyyət insanı təqlid etmir, onu əks etdirir. İnsanı daha səjiyyəvi, daha gözəl boyalarla yenidən
təzahür etdirir. Hazırda mədəniyyət bu günün mürəkkəb insanın çoxjəhətli psixoloci aləmini göstərə bilir. Klas-
sik əsərlərdəki insanlara, mənfi və müsbət obrazlara müasir baxış əslində çağdaş insanın
xarakterindəki yeni
keyfiyyətləri görmək üçün vajibdir. Estetik təfəkkürdə klassikanın yeni təhlili, müqayisəli baxışlar bu günkü
psixoloci duruma aydınlıq gətirmək üçün olduqja gərəklidr. Nizamiyə, Şekspirə, Mirzə Fətəliyə yeni mürajiətlər
ötən dövr müddətində az fakt vermir. Şekspir zamanındakı insanın psixologiyasının mürəkkəbliyi, insani
münasibətlərdəki dramatizm ziddiyyəti və jiddiyyəti bu gün daha güjlü, daha dəhşətli və daha güjlüdür. «Kral
Lir»in fəlsəfi fajiələr zənjirinə indinin yeni halqaları əlavə olunmuşdur. «Ajgözlüek, hərislik, məkrliklə yanaşı
irəliləyir. Hərisliyin ən yüksək, ən təhlükəli
səviyyəsi şöhrətpərəstlik, hakimiyyətpərəstlikdə üzə çıxır. «Kral
Lir»in fajiəsi hakimiyyət fajiəsidir. Kralı- yaltaqlıq, məkrlik və yalan əhatə edir, «korlara ağılsızlar» başçılıq
edir». Kral yalnız hakimiyyətdən düşəndən sonra həqiqi insanı görür və dərk edir. Lakin artıq gejdir.
Bu vaxta qədərki mədəniyyət tarixlərində irs kimi aldığımız ədəbi xammalı yerləşdirməyin, onu təsnif
etməyin üsulu kimi tarixi formasiya prinsipini əsas götürürdülər. Yalnız tarixi-xronoloci meyarlara əsaslananlar
da az deyildi. Hətta xariji ədəbiyyatşünaslıqda ədəbi dövr, mərhələ vahidi kimi ayrıja, müstəqil şəkildə bədii
mətni əsas götürən və ədəbi prosesin təhlilini həmin mətnlərin təhlili yolu ilə həyata keçirən nümunələrə də rast
gəlmək mümkün idi. Ayrı-ayrı fəlsəfi və bədii-estetik hərəkatları əsas götürüb ədəbiyyat
tarixinin qurmaq üsulu
son dövrlərdə daha çox nüfuz qazanıb. Məsələn, Avropa ədəbiyyatı tarixləri, adətən aşağıdakı sxemlə başlayır:
antik dövr, orta əsrlər, renessans, maarifçilik, romantizm, realizm, modernizm və s. Ədəbi irsidə bu jür tarixi
bölgü çərçivəsinə salırlar.
Dil, ərazi (məkan) amili də elmi-tarixi təsnifin təjrübəsində tez-tez özünü göstərir. Amma nə dili, nə də
ərazini mütləqləşdirib, təsnifin meyarını yalnız bünlardan ibarət etmək yenə özünü doğrultmaz:
yer üzündə
bütün ərazilərdə bizim ana dilimizdə yazılan ədəbiyyat Azərbayjan ədəbiyyatıdır və Azərbayjanın tarixi
ərazisində azərbayjanlı sənətkarın təfəkkürü və lhamı ilə bütün dillərdə qələmə alınan ədəbiyyat (Nizaminin və
Xaqaninin fars, Füzulinin fars və ərəb dilində irsi) yenə Azərbayjan ədəbiyyatıdır.
Müxtəlif zəmanələrin, regionarın və xalqların ədəbiyyatına mürajiət etməklə müasir estetik təfəkkürdə in-
san aləminin aktual, mühüm problem və psixoloci sarsıntılarını təhlil etmək mümkündür. Gözlənilməz
müqayisələr məjrasında Şərqə-Nizamiyə, qərbə-Kafkaya, Kamyu, Sartr və başqalarına
mürajiət edən
G.Əlibəylinin müasir eksistensialistlərə örnək kimi Nizami poeziyasını misal çəkməsi təsadufdirmi? Şübhəsiz ki
yox! Avropa mistisizmi və şərq təsəvvüfü işığında Nizami daha uja, daha nurlu görünür. çünki iki qütbü
birləşdirən körpü kimi onun ideyaları bütün sahillərindən rişə toplamışdır. «İyrənj dünyaya çox yaxın olma,
mənəvi aləmini özün qur, nura və tanrıya qovuş, öləri insan kimi bədbinliklərin ağuşunda sürünmə. İnsanın
öləriliyi ona dərsdir». «Ölüm astanasında büğün janlılar eyniləşirlər: nə şöhrət, nə dövlət, nə tajı-taxt,
nə millət
fərqi etmir. Ölüm qəddarjasına fərqləri yoxa çıxarır».
2
İnsanın ömrünü uzadan, əbədiləşdirən onun mənəvi dünyasıdır. Nizamilər mənəvi sərvətləri
yaşatmaqdadır. Onun ədəbi qəhrəmanı dirilik suyunu əldə etməsə də Nizami ədəbi həyatı ilə əbədiyyətə qovuşa
bilmişdir. Bu günkü estetik düşünjəmizdə Nizamiyə və Şərq İntibahının görkəmli nümayəndələrinə mürajiət və
münasibətlərdə də bu özünü göstərir. Bu doğrudur ki, «Nə xalq, nə də ayrılıqda bir kəs yalnız maddi sərvətlərini
1
Исмайыл Вялийев. Ядябиййатда инсан консепсийасы. Тарихи тяшяккцлц, инкишаф мярщяляляри. Б., «Эцняш»
няшриййаты. 1999, с.279-280
2
Ялибяйли Э. Дцшцнян дцнйамыз. С.83
Bu derslik behruzmelikov.com
saytindan yuklenmisdir