- Kiçik Qafqazın mülayim quru iqlimə malik aşağı zonaları;
- Böyük Qafqazın rütubətli zonası;
- Kəskin kontinental iqlimə malik Naxçıvan zonası;
- Soyuq dağlıq zonası
Belə müxtəlif iqlim şəraitində, Azərbaycan xalqı hələ qədimdən təbiətin
bu tələblərinə uyğunlaşan yerli qaramal cinslərinin yaradılması ilə məşğul
olmuşlar. Maldarlıq özündə iri buynuzlu malları, camışları, zebulan,
dəvələri və atları birləşdirir. Onlar südlük, ətlik və qismən iş heyvam kimi
istifadə edilir. İqlim və yem şəraitindən asılı olaraq respublikada maldarlığın
3 tipi yaranmışdır: köçəri, yarımköçəri və oturaq. Aparılan eksperimental
işlərə əsasən, alimlərimiz yerli malları 2 cinsə ayırırlar:
*
Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yetişdirilən Böyük Qafqaz
malları.
* Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərində və bu dağların arasındakı
ovalıqlarda yetişdirilən Kiçik Qafqaz malları. Azərbaycan Böyük Qafqaz
malı əsasən qara və qara-ala rəngdə olur. Bədən quruluşuna görə onlar
Kiçik Qafqaz mallarına yaxındır, ondan ölçüsünün kiçikliyinə görə fərqlənir.
Kiçik Qafqaz cinslərinə Qazax bölgəsində (Qazax, Tovuz, Gədəbəy,
Şəmkir, Daşkəsən rayonlarında) yaranmış və burada yayılan Qırmızı Qazax
malları aiddir. Kiçik Qafqaz malının 75%-i açıq qırmızı rəngdədir. Qırmızı
Qazax cinsli mallar gözlərinin ətrafındakı tünd-qırmızı rəngli həlqə ilə
fərqlənir.
Azərbaycan zebusu - cənub dağ və əsasən Lənkəran, Astara, Ixnk vo
Yardımlı rayonlarının meşə
zonalarında
yayılmışdır. Bu növ heyvanlar
Zaqafqaziya respublikalarından təkcə
Azərbaycanda
yetişdirildiyi üçün
Azərbaycan zebusu adlanır və müstəqil
növ
kimi tanınır. Azərbaycan zcbu-
sunun bədən quruluşunda ən
böyük
fərqləndirici xüsusiyyətləri belində hür-
kücün mövcudluğu, buynuzlarının
böyüklüyü
vo
düz
istiqamətdə olmasıdır.
Azərbaycan camışı.
O m ışçılığın inkişaf
tarixi
eramızdan 3-5
min il
əvvəl
başlayır. Öz bioloji xüsusiyyətinə görə camışlar çox su
və
gölməçələr olan
yerlərdə yetişdirilir. Ona
görə
də onlar
h id ro fil
heyvanlar
hesab olunur.
Akademik A.A.Ağabəylinin məlumatlarına əsasən, keçmiş SSRİ-nin
ərazisində camışlar əsasən Azərbaycanda məskunlaşmışdır. Sabiq SSRİ-də
camışçüıq üzrə
damazlıq
müəssisələri məhz Azərbaycanda (Şəki rayonunun
"Daşüz",
Zərdab camışçılıq
və Neftçala
rayonunun "Xəzər" təsərrüfatları)
yaradılmışdır.
Hazırda
Zaqafqaziya regionlarında camışçılıq əsasan Azər
baycanda fermer
və
fərdi təsərrüfatlarda böyük müvəffəqiyyətlə inkişaf etdi
rilir. Bunu nəzərə alaraq camışları "Azərbaycan camışı" adlandırmaq olar.
Camış müxtəlif infeksion və hemosporigioz xəstəliklərə davamlı, südü yağlı,
çox da tələbkar heyvan deyildir, günün çox hissəsini suda uzanıqlı vəziy
yətdə keçirməklə, isti hava şəraitinə çox dözümlüdür. Camışlar Azərbay
canın əsasən Salyan, Mil-Muğan, Şəki bölgələrində cəmləşmişdir.
Dəvə - qədim dövrlərdən uzaq məsafəyə sürülən və köçəri heyvandar
lıqda, xüsusilə qoyunçuluqda əvəzsiz yük heyvamdır. Hazırda Azərbaycan
427
dəvələri genofond kimi, Abşeron rayonunun "Qobu" damazlıq təsərrüfatın
da saxlanılır.
Atçılıq. Ən qədim vaxtlardan Azərbaycan qiymətli minik atları olan
Qarabağ və Dilbaz at cinslərinin vətənidir. Qiymətli nadir genofond kimi,
Qarabağ atları Ağdam at zavodunda, Dilbaz atları isə Şəki rayonunun
"Daşüz" və Ağstafa rayonunun "Sadıxlı" atçılıq zavodunda yetişdirilir.
Qoyunçuluq - Azərbaycan heyvandarlığının ən qədim, əsas və aparıcı
sahələrindən biridir. Qoyunlardan yun, qoyun və quzu dərisi almır,
həmçinin, qiymətli yeyinti məhsulları - ət, quyruq yağı və süd almır. Qoyun
südündən motal pendiri, şor, qurut, yağ və s. hazırlanır. Azərbaycan
Respublikasında 9 müxtəlif təbii-iqlim və iqtisadı zona vardır. Bu zonalarda
müxtəlif yerli (aborigen) qoyun cinsləri yetişdirilir. Bu cinslərin yetişdirilməsi
Azərbaycan Respublikasının dağ, dağətəyi və aran zonalarının təbii yem
ehtiyatlarından və xüsusilə müxtəlif otlaq sahələrindən tam və səmərəli
istifadə etməyə imkan verir. Respublikanın bütün zonalarında, qoyunların
ən yaxşı cinslərinin yetişdirilməsi əhaliyə yüksək gəlir gətirir. Bəzi rayon
larda o, gəlirin başlıca, digər zonalarda isə əlavə mənbəyidir. Azərbaycan
Respublikasının 9 təbii-iqlim zonasının hər birində, aşağıdakı müxtəlif yerli
(aborigen) yağlıquyruq qoyun cinsləri yetişdirilir:
1. Qarabağ və Mil bölgələrində Qarabağ qoyun cinsi və onun bir qolu
■olan Qaradolaq qoyunları yetişdirilir.
2. Naxçıvan Muxtar Respublikasında Balbas və Mazex cinsindən olan
yerli aborigen qoyunlar yetişdirilir. Onlar yerli sərt kontinental iqlim və
yaylaq şəraitinə yaxşı uyğunlaşmışlar.
3. Muğan-Salyan bölgəsində qədim dövrlərdən yerli qabayunlu - Şirvan
qoyunları yetişdirilir. Onlar sərt isti iqlimə uyğunlaşmışlar. Şirvan
qoyunlarının bu xüsusiyyəti bölgədə qoyunçuluğun yalnız oturaq şəraitində
saxlanması üçün çox vacibdir.
4 .
Abşeron bölgəsində quru subtropik iqlim şəraitində
Q a l a q o y u n l a r ı
yetişdirilir. Onlar qabayunlu Şirvan qoyunlarının törətmələridir. Bu qoyun
ların yetişdirilməsilə 2 damazlıq təsərrüfatı məşğul olur. Aran və dağətəyi
zonalarda istifadə elmək üçün, bu təsərrüfatlardan ildə damazlıq material
kimi 1000-1500 baş qoyun satılır.
5. Quba-Xaçmaz bölgəsində qədim zamanlardan yerli qabayunlu
G ö d ə k
qoyunları yetişdirilir. Onlar yerli şəraitə çox yaxşı uyğunlaşmışlar,
uzaq məsafədə yerləşən qış və yay otlaqlarına sürülmək qabiliyyətinə
malikdirlər.
6.
Şirvan bölgəsində qədim zamanlardan yerli qabayunlu
Şirvan
qoyunları yetişdirilir. Bu qoyunlar dağ və dağətəyi rayonlarda üstünlük təşkil
etməklə, köçəri vəyarımköçəri şəraitində saxlanılmağa uyğunlaşmışlar.
7. Şoki-Zaqatala bölgəsində yerli aborigen qoyunları -Ləzgi cinsi
saxlanılıb yetişdirilir. Onlar Böyük Qafqazın yerli iqlim və yem şəraitinə
uyğunlaşmışlar, ildə yay və qış otlaqları arasındakı 300-400 km uzaq
məsafəyə sürülmək qabiliyyətinə malikdirlər.
428