Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

preparat  xiyarın  ən  təhlükəli  xəstəliyi  ilə  mübarizədə  kimyəvi  vasitələrdən 

istifadəni  aradan  qaldırır.  Bu  məqsədlə  hazırda  kök  sistemində  müxtəlif 

çürümə,  pas  və  taxıl  bitkisində  unlu  şeh  xəstəliklərinə  qarşı  bakte-  riya  və 

göbələklərin  ştammından  istifadə  üsulları  hazırlanır.  Alaqlara  qarşı  xüsusi 

bitkiyeyən həşəratlardan (herbifaq) istifadə perspektivləri mövcuddur. 

Ən təhlükəli zərərvericilər və xəstəliklərə qarşı davamlı kənd təsərrüfatı 

bitkiləri  sortlarınm  yetişdirilməsi,  toxumçuluq  qaydalarına  riayət  olunması 

mühafızəedici tədbirlər sisteminin olduqca mühüm və perspektiv tərkib hissəsi 

sayılır. 

Hazırda  həşəratların  metamorfozu  və  artırılmasını  idarə  edən 

hormonların ayrılması və eyniləşdirilməsi işlərinə yekun vurulmuşdur. Bitki 

mühafizəsi  praktikasında sintetik cinsi  feromonlardan  (çoxalma və bir sıra 

digər  həyat  fəaliyyəti  formalarını  idarə  edən  bioloji  aktiv  uçucu  maddələr) 

geniş istifadə edilir. 

Pestisidlərin  qida  zəncirinə  daxil  olmasını  azaltmaq  üçün  torpağın 

kimyəvi  tərkibinin  tənzimlənməsi  mühüm məsələdir: azot,  kükürd və borun 

defisitliyi (azlığı) bitkilərdə toksikantların toplanma proseslərini uyğun olaraq 

27, 18 və 23% aktivləşdirir. 

Bununla  yanaşı,  pestisid  çirklənməsinin  qarşısını  almaq  üçün 

preparatların  istifadə  normasını  azaltmaq,  pestisidlərdən  istifadəni 

tezləşdirmək  (sürətləndirmək),  yük  formasına  adsorbentlər  əlavə  etmək, 

pestisidlərin miqrasiyasını və mütəhərrik dərəcəsini artırmaq lazımdır. 

Hazırda  Almaniya,  Fransa  və  ABŞ-da  fermerlər  tərəfindən  bitkinin 

kimyəvi  vasitələrlə  mühafizəsini  (BKVM)  tətbiq  etmədən  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin müvəffəqiyyətlə yetişdirilməsi üzrə çoxlu misallar gətirmək olar. 

Kənd təsərrüfatı bitkilərini zərərvericilər, xəstəliklər və alaq bitkilərindən 

mühafizə  işinə  kompleks  yanaşılması  bitki  mühafizəsinin  inteqra-  siyah 

(kompleks) sisteminin yaranması üçün əsas sayılır. M.S.Sokolova və b. görə 

mexaniki, fiziki, bioloji, aqrotexniki, kimyəvi mübarizə üsullarının birklikdə 

tətbiqi  təhlükəsiz  və  effektli  olub  zərərli  orqanizmlərin  sıxışdırılması, 

minimum  məsarif  (vasitə)  sərf  etməklə  zərərli  növün  po-  pulyasiyalarınm 

azaldılmasına  nail  olmaq  olar.  Bu  müəlliflər  tərəfindən  bitki  mühafizəsi  və 

məhsul əldə olunmasının orijinal sistemyaradıcı (sis- temləşdirici) sxemi təklif 

olunmuşdur (cədvəl 12.4). 

269 

---

Cədvəl 12.4 

Zərərvericilərlə kompleks mübarizə tətbiqinin müsbət 

nəticələrinin bəzi misalları 

Ölkə (region) 

Kənd 

təsərrüfatı 

bitkisi 

Nəticə 

Braziliya 

Soya 

paxlalıları 

Pestisidlərdən istifadə 7 il ərzində 80...90% 

azaldılmışdır 

Çin (Yantzı 

vilayəti) 

Pambıq 

Pestisidlərdən istifadə 90%, zərərvericilərlə 

mübarizə xərcləri 84% azaldılmış, 

məhsuldarlıq yüksəlmişdir 

Hindistan (Orisa 

ştatı) 

Çəltik 

İnsektisidlərdən istifadə 1/3... 1/2 arasında 

azaldılmışdır 

ABŞ/Cənubi 

Texas 

Pambıq 

İnsektisidlərdən istifadə 88% azaldılmış, 

fermerlərin orta gəliri 77 dol/ha artmışdır 

Nikaraqua 

pambıq 

1970-ci ilin birinci yarısında insektisidlərdən 

istifadə 1/3 dəfə azaldılmış, məhsuldarlıq 

artmışdır 

ABŞ (Arkan- 

zas) 

Soya 

paxlalıları, 

çəltik 

Zərərli alaq bitkiləri ilə mübarizə göbələklər 

əsasında hazırlanmış bioherbisidlərin köməyi 

ilə aparılmışdır 

Çin (Qirin 

vilayəti) 

Qarğıdalı 

Göbələk bioherbisidləri və parazitlik edən 

eşşək arısı əsas zərərvericilərlə mübarizə 

vasitələrinin 80...90%-ni təşkil edir. 

Cədvəl 12.5 

İNTEQRASİYALI (KOMPLEKS) 

 

EKOLOGİYALAŞDIRILMIŞ 

 

 

ALTERNATİV 

 

 

KİMYƏVİ 

Aqrotex 

niki 

 

BİOLOJİ 

 

 

 

Bioseno- 

tik 

Allelopat- 

lar 

 

Avtosid fərd- 

lər sterilizə 

edilmiş 

orqanizmlərin 

po- 

pulyasiyaları 

Antidotlar 

Protektant- 

lar 

Sinergistlər 

 

270 

---

Mexaniki 

Antoqoni- 

stlər 

Parazito- 

ridlər 

Parazitlər 

 

Virussuz 

bitkilər və 

plazmid 

əsasında 

hazırlanmış 

faydalı 

mikroorqa- 

nizmlər 

ВАМ və 

onun 

analoqları 

Mikrob me- 

tabolit su- 

perselektiv 

pestisidlər 

Arborisidlər 

Herbisidlər 

Defoliantlar 

Təsərrüfat 

təşkilatı 

Herbifaq- 

lar 

Fitofaqlar 

Herbipa- 

togenlər 

Mikro- 

herbisidlər 

Genetik 

davamlı 

cinslər, 

növlər, 

növmüxtəlif- 

liyi, Transgen 

bitkilər 

İnduktorlar 

BBT 

immuniteti 

Fitoaleksin- 

lər 

Bakteriyalar 

Virusosidlər 

Fungisidlər 

Fiziki 

Yırtıcılar 

 

Davamlı 

hibridlər, 

klon- lar, 

sortlar, 

polividlər 

Kolinlər 

Fitonsidlər 

Fitooksinlər 

Attraktisid- 

lər 

Zoosidlər 

İnsektoaka- 

rasidlər 

todlar 

i?;-;;.;, 

«ekstensiv 

biovasitə- 

lər» 

Biosəmərəli 

vasitələr 

Geniş 

spektrdə  təsir 

göstərən 

pestisidlər 

ВАМ - bioloji aktiv maddələr; 

BBT - bitkinin böyümə tənzimləyicisi 

12.2.2.

 

Bitki zərərvericiləri, xəstəlikləri və onlarla mübarizə 

Zərərvericilərin  təsnifatı.  Kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  zərərvericilərinə 

həşəratlar, gənəbr, nematodlar, ilbizlər, gəmiricilər aid edilir. Növ tərkibinə və 

vurduğu  ziyanın  dərəcəsinə  görə  onların  içərisində  həşəratlar  birinci  yerdə 

durur. 

Həşəratlar  (1,5  mm-dən  böyük).  Qidalanma  xüsusiyyətlərinə  görə 

həşəratlar iki qrupa bölünür - yeyici (gəmirici) yə sorucu. Yeyici (gəmirici) 

həşəratlar  bərk  qida  -  bitkinin  yarpaqları,  gövdəsi,  kökləri,  toxumları  və 

meyvəsi ilə qidalanır. Bu qrupdan olan həşəratlara müxtəlif növ böcəkləri və 

onların  sürfələrini,  kəpənəklərin  sürfələrini  misal  göstərə  bilərik.  Sorucu 

həşəratlar (mənənələr, taxtabitilər və s.) bitkinin şirəsi və ya çiçəklərin nektarı 

(kəpənəklər) ilə qidalanır. Həşəratlar həmçinin po- lifaqlar (yəni müxtəlif növ 

bitkilərdən  qida  kimi  istifadə  edən),  olifaqlar  (botaniki  baxımdan  yaxın 

bitkilərdən qida kimi istifadə edən) və mono- faqlar (yalnız bir növ bitkidən 

qida kimi istifadə edən) olmaqla üç qrupa 

271 

---