Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilə əlaqəcfer bataqlaşma və təkrar şorlaşma kimi neqativ nəticələri istisna etsək, suvarma yer səthi havasında və torpağın üst qatlarında bitki üçün əlverişli istilik və rütubət nisbəti yaradır, yüksək temperaturun və bitki vegetasiyasmm ayrı-ayrı dövrlərində rütubət çatışmazlığını aradan qaldırır. Suvarma torpaqların mikroiqlimini və su rejimini dəyişir: radiasiya balansı yüksəlir, torpağın nəmliyi və onun səthindən, həmçinin bitkinin özündəQ \gkuxarlanma çoxalır, havanın rütubətliyi artır, havänın və torpağın ternperaturu aşağı düşür. Biokimyəvi proseslərin intensiv gedişi üçün şərait yaranır, torpağın münbitliyi artır. Hidroloji və hid- rogeoloji şəraitin dəyişməsilə bitki örtüyü də dəyişir. Kanal boyu zəngin hidrofıl və mezofıll bitki örtüyü inkişaf edir, ağac bitkiləri peyda olur, yerli fauna yeni növlərlə zənginləşir, yerli növlərin əksəriyyətinin sayı çoxalır, lakin onların bir hissəsi, xüsusən kserofıllər sıradan çıxır və sayı azalır. Vahələrdə çoxlu miqdarda həm təsərrüfat üçün faydalı, həm də zərərli heyvanlar və həşəratlar toplanır. Kanalların sahili boyu qarğı, qamış və cil bitkiləri ilə zəbt olunan sahələrdə müxtəlif rütubətsevən gəmiricilər geniş məskunlaşır. Avropanın bozqır zonasında hər cür suvarma üsulları nəticəsində sahələrdən ilk növbədə gəmiricilərin bozqır, kserofıt növləri (ərəb dovşanı, çöl siçanı, cənub siçanı və s.) sıxışdırılır. Şırımlarla suvarma aparılan çəltik tarlalarında ev siçanı məskunlaşır. Səthi suvarma aparılan sahələrdə, zolaqlar boyu ev siçanı, meşə siçanı, adi çöl siçanı, pis plani- rovka aparılan yerlərdə və zolaq boyu təpəciklərdə isə sünbülqıran qalır. Drenaj suvarmada bu növlərə boz dağ siçanı da əlavə olunur. Səthi suvarma aparılan sahələrdə torpaq quruduqdan sonra ev siçanı və meşə siçanı yenidən qayıdır, həm də onların sayı burada yaxşı yem olduğundan dəmyə tarlalara nisbətən daha çox olur. Qaraqum kanalı tikildikdən sonra kanal boyu və ona bitişik suvarılan sahələrdə rütubəlsevər faunanın nümayəndələri (ağcaqanad, mığmığa, milçək, ev siçanı, boz dağ siçanı, lövhədişli siçovul, qırmızıquyruq qum siçanı və b.) burada əlverişli mikroiqlim və yem şəraiti tapdığından bir çox kserofil heyvanları sıxışdıraraq uzaq məsafələrə çəkilməyə məcbur edir. Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan suvarma kanallarının tikilməsi Şirvan, Mil, Muğan və Qarabağ düzlərinin yarımsəhra mənzərəsini dəyişdirərək oradakı biotopların xarakterik əlamətlərini və növ strukturunu də dəyişmişdir. Belə ki, tulyaremiya xəstəliyi infeksiyasmm əsas yayıcısı olan su siçovulu suvarma kanalları ilə yarımsəhranın dərinliklərinə soxularaq bura özü ilə tulyaremiyanın spesifik parazit daşıyıcılarını (L.muris, H.anphibius, H.glasgowi) (Hacıyev və b., 1970) gətirdi. Kəskin yoluxucu xəstəlik leptospirozların törədicilərinin yayıcıları olan gəmiricilər çəltik tarlalarında da müşahidə olunur, burada onların
yayılması suyun bolluğu, müxtəlif cür heyvan və bitki yeminin mövcudluğu və yuva qurmaları üçün əlverişli yerlərin olmasıdır. Açıq suvarma kanalları şəbəkəsi inkişaf etmiş Şimali İsraildə, su tarlalara borularla verilən ölkənin cənubuna nisbətən leptospirozdan əziyyət çəkənlər daha çoxdur. Çində leptospiroz xəstəliyinə çox vaxt kənd əhalisi tutulur, onlar bu xəstəliyə əsasən çəltik tarlalarında alaq işləri və məhsulun yığımı zamanı yoluxurlar. İtaliyanın Po çayı vadisində yerləşən əyalətlərində (Paviya, Modena, Kremona, Mantuya, Balonya) çəltik tarlalarında çalışan mövsümi fəhlələr arasında hər il düyü məhsulu yığımı dövründə leptospiroz xəstəliyinə yoluxanlar qeydə alınmışdır, çəltik tarlalarından kənar yerlərdə isə bu xəstəliyə yoluxanlara rast gəlinmir. Leptospiroz xəstəliyinin yayıcıları həm suvarma kanallarından və ya çöldə olan və yol- kənarı gölməçələrdən xəstəliyə yoluxan ev heyvanları (iri və xırda buynuzlu mal-qara, donuz), həm də vəhşi heyvanlar, əsasən gəmiricilər ola bilər. Bataqlıqlarda və ya bataqlaşmış su kanalları boyu yerləşən kolluqlarda, həmçinin çox suvarılan bağlarda bu xəstəliyin yayıcı mənbəyi ev siçanları hesab olunur. Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, sahil xəttinin su ilə basılması, suvarılan torpaqdan düzgün istifadə edilməməsi müxtəlif qızdırma xəstəliyi növləri, ensefalit və ilk növbədə malyariya yoluxucu xəstəliklərinin yayıcılarının artmasına səbəb olur. Belə xəstəliklərin yayıcılarının yayılmasında çəltik tarlalarında günəşlə yaxşı qızdırılan dayaz su hövzələri və işin qeyri səmərəli təşkil olunması hesab edilir. Çəltik tarlası, bəzən su alaq bitkiləri ilə birlikdə ağcaqanadların, o cümlədən Culex cinsinin ən sevimli yerinə çevrilir. Quruducu kanalların və nasos qurğulu suqəbuledicilərin tikilməsi, lazımsız su hövzələrinin torpaqla örtülməsi, ağcaqanadların sürfə qoyduğu yerlərin şumlanması, suvarıcıların sudan istifadə qaydalarına riayət etməsi, həm ağcaqandlarm artmasının qarşısını alar, həm də kənd təsərrüfatında istifadə üçün münbit torpaq sahələrini artırar. Beləliklə, quraqlıq ərazilərin suvarılması deyil, onun layihələşdiril- məsi, tikilməsi və irriqasiya qurğularının istismarı zamanı buraxılan ayrı-ayrı səhvlər təbii infeksiya ocaqlarının aktivləşməsinə səbəb olur. Bu nöqsanların aradan qaldırılması suvarılan ərazilərin sağlamlaşdırılması- na şərait yaradar. 13.3.
Torpağın suvarılmasının ən təhlükəli nəticəsi onun şorlaşması (duz- laşması) sayılır. Planetimizdə hər il şorlaşma nəticəsində 300 min ha suvarılan torpaq sahəsi yararsız hala düşüb istifadədən çıxır, dünyada şorlaşmış bəhrəsiz torpaqların sahəsi 25 mln. ha-a çatır. 287 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|