Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

vasito vo vasitəli xeyli miqdarda texnogenez məhsulları, ilk növbədə qaz- toz 

tullantıları toplanır (şəkil 9.4). Bitki örtüyünə çirklənmənin görünməyən təsiri 

və görünən zərər (zədələnmə) ayrılır. 

Əsas görünməyən təsirlərə aiddir: bitkinin zərərli maddələrin qazşə- killi 

və bərk komponentləri ilə çirklənməsi, bu maddələr bitkinin hissələri ilə ya 

udulub daxilində toplanır, ya da ona yapışıb qalır; qısa müddətdə bitkidə 

maddələr mübadiləsində reaksiya (məsələn, inqrcdiyent çirkləndiricilərin 

yüksək konsentrasiyasmda), onlar əvvəlcədən gizli təsir olub, digər faktorlarla 

birlikdə neqativ effekti gücləndirir; hüceyrə daxilində struktur dəyişikliyi 

yaradır. 

Bu  və  ya  digər  dərəcədə  xarici  dəyişikliklərə  aşağıdakılar  aiddir: 

çirklənmə (məs. qurum, uçucu kül, sement tozu, dəmir oksidi və s.), əsasən, 

bitkinin  nahamar  (kələ-kötür),  tükcüklərlə  örtülü,  yapışqanlı  və  ya  yaş 

hissələrində olur; tərkibində Pb, As və ya F olan yapışan toksik toz; SO

2

, HF, 

SİF

4

,  SO

3

,  HCl-un  təsiri  nəticəsində  bitkinin  yarpaq  və  digər  hissəsində 

rənginin dəyişməsi və ya yanıq şəklində baş verən nckroz; yarpağın vaxtından 

əvvəl tökülməsi; həmçinin torpağa toksik maddələr düşməsi ilə əlaqədar kök 

sisteminin böyüməsinin pozulması nəticəsində bitkidə yaşıl kütlənin itirilməsi. 

Çirkləndirici  maddələrin  bitkiyə  təsiri  maddənin  növündən  və  kon- 

sentrasiyasmdan, təsir müddətindən, bitkinin növünün və ya ayrı-ayrı bitkinin 

tüstüyə  və  qaza  həssaslıq  dərəcəsindən  asılıdır.  Çirkləndiricilərin 

konsentrasiyası və zərərli inqrediyentlərin təsir müddəti əsas faktorlar hesab 

edilir. 

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin toksikantlara qarşı davamlılığı müxtəlifdir. 

Bəzi  toksik  qazların  bitkilərin  məhsuldarlığının  aşağı  salınmasında  və  onun 

digər  funksiyalarına  xroniki  təsiri  müxtəlif  bitkilər  üçün  təhlükəlik  dərəcəsi 

eyni deyildir. 

Texnogen  tullantılar  nəticəsində  atmosferə  daxil  olan  kükürdün  də 

bitkilərə az ziyanı dəymir. Kükürd bitki üçün mineral qida elementi .sayılır. Az 

miqdarda  və  aşağı  konsentrasiyada  onun  birləşmələri  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin  böyüməsinə  və  məhsuldarlığına  stimullaşdırıcı  (hərəkətverici) 

təsir  göstərir.  Yüksək  konsentrasiyada  kükürd  bitkidə  fizioloji  pozuntular 

yaradır və məhsuldarlığı xeyli aşağı düşür. 

Kükürdün birləşmələri fotosintezə mənfi təsir göstərir. Kükürd-2- oksid 

yarpaqlarda xlorofilin miqdarını azaldır. 

Kənd təsərrüfatı əkinlərini ftor tullantıları mənbəyindən 3 km-dən yaxın 

məsafədə becərmək olmaz. Ftorla çirklənmiş yemi təmiz yemlə qarışdırılması 

məqsədəuyğundur.  Ftorun  taxıl  bitkilərinin  məhsuldarlığına  neqativ  təsirini 

azaltmaq üçün onların 0,1%-li kalsium selitrası ilə çilənməsi faydalıdır. 

175 

---

 

---

 

Şəkil  9.4.  Aerotexnogen  çirklənmənin  (toz  və  aerozol)  istifadə  edilən  təbii  sulara, 

xammala  (bitki  və  heyvan  mənşəli),  ərzaq  məhsullarına,  həmçinin  ağır  metalların  insan 

orqanizminə mənfi təsiri (Kipriyanov, 1997) 

177 

---

 

Şəkil 9.5. Havanın çirklənməsinin bitkiyə təsiri (Dassler, 1976) 

Azot  2-oksid  fotokimyəvi  reaksiyada  iştirak  edir,  nəticədə  güclü  ok- 

sidləşdiricilər əmələ gəlir (ozon və peroksiasetilnitratlar). Kükürd 2- oksidlə 

birlikdə  NO

2

  turş  aerozollar  və  yağıntılar  əmələ  gətirir.  Azot  2-  oksid  az 

miqdarda  bitki  üçün  mineral  qida  vəzifəsini  yerinə  yetirərək,  fizioloji 

prosesləri (fotosintez, zülalın biosenozu və b.) stimullaşdırır. Məlum olduğu 

kimi, bitki tərəfindən udulan azot-oksidi bu sxem üzrə metöbolizm keçirir: 

178 

---

NO

;

 

+

 NO

; - No;_ 

NO

;

 

... 

amin turşuları - zülallar 

NO. 

Assimilyasiya zamanı omələ gələn nitrilbr ( 

^^^2

 ) olduqca toksiki 

olub müxtəlif fizioloji prosesləri ləngidir. Bəzi bitkilərdə ammonium 

əmələ gələ bilər ki, o, hüceyrələrin ölməsinə gətirib çıxarır. 

B 

C 

Emissiya 

mənbəyi 

 

 

Mənbənin

 

A

 

keyfiyyətini

 

1 -- 

 

dəyişdirən

 

 

tədbirlər

 

Qərarın 

qəbulu 

— 

Ətraf 

mühitin 

çirklənməsi 

Çirklənməyə 

nəzarət 

(monitorinq) 

Ç

 

 

 

Tullantı və

 

 

Tullantı və

 

Tullantılar,

 

axınlar

 

 

axınlara

 

 ---- 

N

 

 ---- 

✓

 

axınların

 

=5

 

nəzarət

 

qiymətlən- y 

dirilməsi '

 

MRT 

YVK, YVS 

Mühitin 

çirklənməsinin 

qiyməıl.ən- 

dinlməsı 

Riskin 

standartı 

Resipi-

 

yenilərə

 

təsir

 

 

Təsir

 

nəzarəti

 

 

▼

 

Resipiyen-  lin 

təsirinin

 

 

Resipiyent- 

lorin fon

 

 

(biotibbi

 

monitorinq)

 

 

qiymətlən

 

dirilməsi

 

 

vəziyyətini

n

 

normaları

 

İqtisadi 

ziyanın 

qiymətlən 

dirilməsi 

Şəkil 9.6. Ətraf mühitin çirklənməsinin idarə olunması. 1...5 - təsirin mərhələləri; A - 

proseslərin  səviyyəsi;  B  -  nəzarət  və  koorreksiyanın  səviyyəsi;  C  -  qiymətin  səviyyəsi  və 

qərarın  qəbulu;  Ç  -  normativlərin  səviyyəsi;  MRT  -  müvəqqəti  razılaşdırılmış  tullantıya 

uyğun; YVT, YVTY, YVK və YVS - yol verilən tullantıya, texnogen yükə, konsentrasiyaya və 

səviyyəyə uyğun (Akimova, Xaskin. 1994) 

179 

---