76
Seleksiyada əsas metodlar seçmə və hibridləşdirmədir. Bu metodlar əsasında digər
metodlar formalaşır. Seçmə apararkən başlanğıc formaların çox müxtəlif olmasına fi-
kir verilir. Heyvanlarda bu, eksteryer əlamətlərə görə müəyyənləşdirilir. “Eksteryer
*
”
heyvanların
xarici bədən quruluşu, bədən hissələrinin nisbəti, zahiri əlamətlərin cəmidir.
Seleksiya metodlarının tətbiqi nəticəsində alınan
at cinsləri
Kütləvi
Nəslin geno-
tipi
nəzərə
alınmır.
Fərdi
Nəslin geno-
tipi nəzərə
alınır.
Qohum çarpazlaşdırma
Bitkilərdə öz-özünə tozlan-
ma,
heyvanlarda inbridinq
*
əlamətlərin möhkəmlən-
məsi məqsədilə aparılır, saf
xətlər yaranır.
Qohum
olmayan çarpaz-
laşdırma
Müxtəlif cinslər və sort-
lar,
o cümlədən müxtəlif
növlər arasında aparılır.
Bu zaman yeni əlamətlər
üzə çıxır.
Hibridləşdirmə
Metodiki seçmə
Seleksiya işlərinin əsas üsulları (metodları)
Qarabağ atı – Azərbaycanın Qarabağ ərazisində yaradılmış dağ-minik at cin-
sidir. XVII–XVIII əsrlərdə Qarabağ xanlığında bu at cinsi daha da təkmilləşdiril-
miş, Asiya və Qafqazda ən qədim at cinsi hesab edilir. Hal-hazırda Azərbaycan
Respublikasında milli at cinsidir və bizim milli sərvətimizdir.
Ərəb atı
Orlov atı
Vladimir atı
Qarabağ atı
LAYİHƏ
77
Alma bitkisinin yabanı forması və ondan alınan
poliploid formalarda meyvələr
Fərdi seçmə nəticəsində alınan fərdlərdə mutasiyaların toplanma ehtimalı aza-
lır. Səbəbini izah edin.
F
Qo hum ol ma yan çar paz laş dırma yük sək məh-
sul dar lıq lı fərd lər (he te ro zis) əl də et mək üçün saf
xət lər ara sın da apa rı lır. Bu növ da xi li, növ lə ra ra sı
və cins lə ra ra sı çar paz laşdır ma dır.
Kal mık-Cer sey – qa ra mal, Berk şir-As ka ni ya –
do nuz, As ka ni ya ra m bul ye si – me ri nos qo yun
cins lə ri nö v da xi li çar paz laş dırma nəticəsində alı-
nan cinslərə misaldır. Burada növdaxili saf xətlər
alınmış və xətlərarası hibridləşdirmə aparılmışdır.
Müxtəlif növ lə rin və cins lə rin ara sın da apa rı lan çar paz-
laş dırma uzaq hib rid ləş dirmə ad la nır. Hey van lar da uzaq hib-
rid ləş dirmə za ma nı he te ro zis effek ti nə ma lik, əsa sən, döl süz
for ma lar alı nır. Bit ki lər də də yük sək dərəcədə məh sul dar,
mü hit amil lə ri nə dö züm lü for ma lar döl süz olur. La kin bit ki-
lər də xro mo som dəst lə ri ni iki, üç, dörd və s. də fə ar tır maq la
döl süz lü yü ara dan qal dır maq müm kün dür. Bu üsul Georgi
Dmitriyeviç Kar pe çen ko tə rə fin dən (1924-cü il də) tət biq edil-
miş dir. Kar pe çen ko turp və kə ləm bit ki lə ri nin hib ridləşdirməsi
zamanı xro mo som dəst lə ri ni iki də fə ar tır maq la döl süz lü yü ara dan qal dır mış dır.
Xro mo som dəst lə ri nin bu cür ar tı rıl ma sı yo lu ilə alı nan fərd lər
po lip lo id lər
ad la nır. Po lip lo id li yə, əsa sən, bit ki lər də tə sa düf edi lir. Po lip lo id formalarda bit-
ki lə rin məh sul dar lı ğı ar tır. Mə də ni bit ki lə rin ək sə riy yə ti po lip lo id dir. Bu bit ki-
lə rin ya ba nı əc dad la rı dip lo id xro mo som dəs ti nə ma lik olduqlarından onların
məhsuldarlığı aşağı olur .
Askaniya rambulyesi –
merinos qoyun cinsləri
Turp və kələmin
hibridi
Seleksiya sahəsində aparılan işlər zamanı metodiki seçmənin fərdi və kütləvi
seçmə formalarından istifadə olunur. Kütləvi seçmə çarpaz tozlanan bitkilərdə tət-
biq edilir və heteroziqot genotipli fərdlər alınır. Fərdi seçmə heyvanlarda və öz-ö-
zünə tozlanan bitkilərdə tətbiq edilir. Alınan fərdlərdə homoziqot genotipli fərdlə-
rin sayı artır. Arzu olunan əlamətə malik olanlar seçilir, digərləri isə çıxdaş edilir.
Bu yolla saf xətlər alınır. Heyvandarlıqda saf xətlər almaq üçün yaxın qohum çar-
pazlaşdırmasından (valideynlə balalar və ya eyni valideynin balaları) istifadə olu-
nur. Saf xətlərarası çarpazlaşdırma yüksək məhsuldar və mühit amillərinə qarşı
dözümlü fərdlərin alınması ilə nəticələnir. Belə hibridlərdə göstərilən əlamətlər
nəsildən-nəslə keçdikcə zəifləyir.
LAYİHƏ
78
1. Uzaq hibridləşdirmə nəticəsində alınan bitkilərin dölsüzlüyünün səbəbini
izah etmək üçün araşdırma aparın və nəticəni məruzə şəklində təqdim edin.
2. Müxtəlif mənbələrə istinadən “Bitkilərdə və heyvanlarda poliploidlik” möv-
zusunda referat hazırlayın.
3. Bitki və heyvan seleksiyasını müqayisə edin.
4. Xromosom dəsti tetraploid (4n) olan bitki heksaploid (6n) bitki tozcuğu ilə
tozlanmışdır. Alınan hibridin endosperm hüceyrəsinin xromosom dəsti neçə
olar?
5. Tetraploid bitkinin yarpaq hüceyrəsinin xromosom yığımı 24-dür. Bu bitkini
kök hüceyrələrində xromosom yığımı 42 olan bitki tozcuğu ilə tozlandırsaq,
alınan hibridin endosperm hüceyrəsinin xromosom dəsti neçə olar?
T
Bitkilərdə həyata
keçirilən uzaq hibridləşdirmə
buğda + çovdar
tritikale
çoxillik buğda
turp + kələm
buğda + ayrıqotu
Heyvanlarda həyata keçirilən uzaq hibridləşdirmə
birgüvənli dəvə
+ ikigüvənli
dəvə
merinos
*
+ arxar
*
arxaromerinos
at + eşşək
yak + iribuy-
nuzlu qaramal ağbalıq + cökə
qatır
qaytaq
bester
Uzaq hibridləşdirmə nəticəsində alınan bu fərdlər dölsüz olmaqla bərabər, yük-
sək
həyatilik qabiliyyətinə malik, mühit amillərinə qarşı dözümlü olurlar.
Respublikamızda qiymətli tut bit ki si nin po lip lo id for ma la rı İlyas Kərim oğlu
Ab dul la yev tə rə fin dən alın mış dır.
Ölkəmizdə mədəni bitkilərin alimlərimiz tərəfindən yetişdirilmiş bir çox po-
liploid formaları var.
LAYİHƏ