Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya

O
N
 
 
 
 
:: .... 
 
 
.(ITT-*
 
 
 
 
 .. "n 
1
 T
~T"'
 
Şəkil  1.  İkihalda  sunamilərin  əmələgəlməsi  sxematik  göstərilir:  a)  okeanın  dibi 
yuxarıya  qalxır,  b)  okeanın  dibi  aşağıya  yerini  dəyişir.  Birinci  halda  sunnami 
gətirmə  dalğası  ilə  irəliyə  yayılır.  Bilavasitə  ikinci  halda  dənizin  sahildən  qısa 
müddətli çəkilməsi müşahidə olunur. Bu da sunnami dalğalarının zirvəsinin sahilə 
yaxınlaşmasından bir an əvvəl baş verir. 

---

Sunami  dalğalarının  hündürlüyü  və  uzunluğu  (deməli 
onun enerjisi) yeraltı təkanların 
gücündən asılıdır. 
Zəlzələnin  episentrinin  səthə  nə  qədər  yaxın  olması  rayonda 
dənizin  dərinliyindən  asılıdır.  Görünür,  sunami  dalğaları  o  vaxt 
daha qüvvətli olur ki, yerdəyişmənin miqyası iri olsun. Bir halda 
ki, okeanın müxtəlif yerlərində dərinlik müxtəlifdir, ona görə də 
müvafiq olaraq sunamilərin sürəti də müxtəlif olacaqdır. 
Okean  dibinin  relyefini  və  sunamilərin  əmələ  gəlmə 
yerini bildikdə, hesablamaq olar ki, neçə vaxtdan sonra dalğa bu 
və digər sahilə nə vaxt çatacaq (şəkil 2.) 
Kosmosda uçan aparatlar Sakit okean üzərindən uçarkən 
(sutkada  8-10  dəfə)  onların  göyərtəsində  olan  cizahlar  okeanda 
hərəkət edən sunami dalğalarının yerini, sürətini və s. parametrləri 
çəkərək  Sakit  okeanın  hər  iki  tərəfindəki  yerüstü  obyektələrə 
verirlər. Həmin obyektlərdə onlar hesablanaraq operativ tədbirlər 
üçün  yararlı  olur.  Sunami  sahilə  yaxınlaşdığı  zaman  üçüncü 
mərhələsi - sürəti və uzunluğu xeyli azalır, hündürlüyü artır. 
Sunami  dalğaları  sahilə  hücum  edərkən  onun  axırıncı 
(dördüncü) mərhələsi başlayır (şəkil 3). 
Adətən  öldürücü  dalğaların  gəlməsinə  az  qalmış  gözlənilməz 
çəkilmə baş verir, su sahildən minlərlə metr dənizə doğru çəkilir. 
Bu  fəlakətin  ilk  əlamətidir:  bir  neçə  dəqiqədən  sonra  sahildəki 
şəhərlərə  və  balıqçı  qəsəbələrinə  hündür  divar  kimi  dalğalar
 
hücum 
edir və öz 
yolunda hər 
şeyi dağıdır və yuyub aparır. 
Bu dalğaların fantastik qüvvəyə malik olmasını təxminən 
yüz il bundan əvvəl Amerikanın Sakit okean sahillərində də baş 
vermiş  hadisə  ilə  təsəvvür  etmək  olar.  O  vaxt  sunami  dalğaları 
limanda lövbər salmış  böyük  gəmini  göyə qaldıraraq onu liman 
şəhərindən keçirərək, xeyli uzaq ərazidə rahat quru ərazidə yerə 
buraxmışdır. Məlumat verilir ki, gəminin heyəti dünyanın başqa 
bir küncündə yaşayan  gəminin 
sahibinin 
hansı
 
qərar 
qəbul 
68 

---

 
 
0 
1300*«« 
/ 
Şəkil 2. ENM-nın köməyilə alınmış, 1962-ci ildə 22 mayda baş 
vermiş  Çili  sunamisinin  ardıcıl  yayılmasının  ilkin  vəziyyəti 
verilir.  Göründüyü  kimi  14  saatdan  sonra  dalğalar  Havay 
adalarına  və  Yeni  Zenlandiya  adalarına  çatmış,  19  saatdan 
sonra isə Yaponiya sahillərinə çatmışdır. 
69 

---

 
o 
Şəkil 3. Sunami dalğalarının son mərhələdə dəyişməsinin profili ümumi şəkildə göstərilir. 
Burada  0-sakit  dənizin  səviyyəsidir,  1-7  dalğaların  sahildə  çırpılmış  və  oraya  nəhəng  su 
kütləsi atmış ardıcıl profilidir. 

---

edəcəyini gözləyərək, gəmini tərk etməmiş, hətta gəmi ətrafında 
tərəvəz yetişdirməyə başlamışlar. 
Əfsus  ki,  belə  qəribə  hadisələr  çox  təsadüfi  halda  olur. 
Sunamilərlə çox maraqlı fiziki və mexaniki hadisələr əlaqədardır. 
Bu  hadisələr  uzun  müddət  sirr  olaraq  qalırdı.  Sunamilər 
üzərindəki  müşahidələri  analiz  edərək,  hiss  etmək  olar  ki, 
sahillərdə  (sahilə  çıxışı eyni  olan  şəraitdə)  dalğanın  hündürlüyü 
zəlzələnin  episentrindən  uzaqlaşdıqca  həmişə  monoton 
azalmasına ekvator rayonunda zəlzələ baş vermiş və böyük dalğa 
yaratmışdır.  Episentrdən  200-300  km  aralı  bu  dalğanın  dağıdıcı 
təsiri olmur. Bu dalğalar Kamçatkaya çatdıqda, (məsafə bir neçə 
min km) dalğa böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olur. 
Bu paradoks uzun müddət izah olunmamış qalmışdır. Bu 
yaxın 
illərdə 
keçmiş 
SSRİ-EA-nm 
Sibir 
bölməsinin 
hidrodinamika İnstitutunun əməkdaşı R.M. Qaripov bu hadisə ilə 
əlaqədar  geniş  izahat  vermişdir.  Məsələ  ondan  ibarətdir  ki,  bu 
şəraitdə  dalğa  çox  yüksəkliyə  malik  olub  və  öz  əmələ  gəldiyi 
yerdən xeyli uzaqda yaranır. 
Həmin proses belə izah olunur ki, az suyun xətti səviyyəsi 
çərçivəsində  dalğaların  yayılması  akustik  bərabərliklə  təsvir 
olunur.  Hansı  ki,  dərinlik  az  olduqda  dalğanın  sürəti  az  olmalı, 
dərin  olduqda  isə  böyük  olmalıdır.  Bir  halda  ki,  okeanın  dibi 
nahamardır, onda sualtı qalxmaların sürəti dərin sahələrə nisbətən 
az olur. 
Bu  dalğanın  deformasiyasına  səbəb  olur  ki,  bu  da 
hövzənin  dayaz  sahələrində  enerjinin  toplanması  ilə  müşayət 
olunur.  Dalğaların  əsas  baş  hissəsi  sualtı  dağın  üstündə  onun 
kənarlarına  nisbətən  yavaş  hərəkət  edir,  o  hissə  elə  bilki,  geri 
qalır.  Əgər  belə  dalğa  cəbhəsinə  yüksəkdən  baxsaq,  onda  görə 
bilərik  ki,  həmin  dalğa  zirvəsi  üzərində  əyilmiş  kimi  olur.  Ona 
görə də. Kamçatkanın episentrdən çox uzaq olmasına baxmayaraq 
sunami dalğaları burada iri həcmli və güclüdür, nəinki episentrə 
yaxın  yerdəkindən.  Bu  dalğaların  sualtı  dağların  üstündə 
toplanmasının 
71 

---