başqa bir çox gözəl obyektlər mərhəmətli insanları onlara yardım
etməyə, qorumağa, himayə etməyə ruhlandırır. Bax elə bu əməl,
istək ekoloji mədəniyyətdir.
Mədəniyyət
və
ineəsənət
insanlığın
keyfiyyət
göstərieilərinə aiddir.
Keçmi.şdə
Səudiyyə
Ərəbistanının
müqəddəs
şəhərlərindən olan Mədinə şəhərində, yəni Məhəmməd
peyğəmbərin yaşadığı və dünyasını dəyişdiyi yerdə, peyğəmbərin
sağlığı dövründə və sonrakı mərhələlərdə orada yaşayan
insanların həyat tərzinin formasına mədəniyyət deyilmişdir.
Çünki peyğəmbərin dövründə orada yaşayan insanların
peyğəmbərə layiq danışıq və həyat tərzinə, davranışına ətraf
insanlara bir nümunə kimi qiymətləndirərək bu həyat tərzini
mədəniyyət adlandırmışlar.
Müasir eəmiyyətin həyat tərzinə ekoloji tələblər əlavə
olunmuşdur. Bunu nəzərə alaraq demək olar ki, insanların özünə,
bir-birinə və ətraf mühitə qayğıkeş münasibətinə mədəniyyət
deyilir.
Bunlardan ən çəlini hər kəsin özünə qayğıkeş
münasibətidir. Bunu bacaran insan heç bir səhv etməz, yəni özünü
dərk edirlər. Əsl mədəni insan gec qocalır, sağlam və xeyirxah
olur.
Mədəniyyət hər kəsin nümunəvi daxili aləmidirsə,
incəsənət mədəniyyətin təzahür formakırıdır. Mədəniyyət
formaca fərdi xarakter daşıdığı kimi incəsənət fərdi və kollektiv
xarakter daşıyır.
Mədəniyyət-insanın ' keyfiyyət göstəricisidir. Birində çox,
başqalarında az ola bilər. Yalnız heyvanlardan və ruhi xəstələrdən
heç bir mədəniyyət gözləmək olmaz. Mədəniyyət insanların həyat
fəaliyyətini milli səviyyədə sadə təcrübəsi kimi deyil, çoxölçülü,
qlobal proseslərlə əlaqədar hadisə kimi qarşımızda durur.
İnsanın mədəniyyəti maddi dövlətlə, geyim və kosmetika
ilə tutduğu vəzifəsi və ad-sanla ölçülmür. Hamı
2 1 8
özünü mədəni bilir. Ona görə ki, mədəniyyət qarşısında konkret
ölçü vahidi tətbiq edilmir. Güman olunur ki, özünə, başqa
insanlara və ətraf mühitin canlı-cansız komponentlərinə qayğıkeş
münasibət göstərə bilən kəslər mədəni insanlardır. Bu
tələblərdən ən çətini özünə qayğıkeş olmaqla eyni vaxtda,
eqoistlikdən kənarda qalmalıdır.
Orta məktəbi bitirənə qədər (yaşlı, uşaq bağçası, ibtidai və
orta məktəb) özümüzə qarşı etdiyimiz səhvlərə özümüz
məsuliyyət daşıyırıq.
Gənclərin çoxunda özünə qayğı mədəniyyətinin zəif
olmasını desək, çox da səhv fikir olmaz. Mədəniyyət -irsi
proqramla gəlir, şəxsi həyatda isə sosial şəraitdən asılı olaraq
güclənə bilər, zəifləyə də bilər.
Mədəniyyət - bəşəriyyətin iki böyük tədbiri inkişaf etdirir:
dini tədbirlər və clmi-dünyəvi l.ədbiıiər. Elm ilə dini bir-birinə
əks qiymaq səhvdir. Onların hər ikisinin bir msəqsədi var:
insanları heyvan xislətlərindən uzaqlaşdırıb, hər kəs də insanı
sifətləri (mənəviyyatı) gücləndirmək. Bir çox dinlər (islam,
buddizm, sintoizm və s.) təbiətə, ətraf mühitə, canlılara
münasibətdə maksimum humanistlik nümayiş etdirmiş və
təbiətlə insanların arasında vəhdət olduğunu göstərmişlər.
Ekoloji mədəniyyətin ölçüsü kimi ekoloji etika çıxış edir.
Ekoloji etikaya əxlaq münasibətləri sferasında «insan- insan»,
«insan-cəmiyyət»
ənənəvi
münasibətləri
ilə
yanaşı
«insan-təbiət» münasibətlərinin bir sıra cəhətləri daxil edilmişdir
(19).
Ekoloji etikaya məxsus olan əsas xassələr içərisində
aparıcı xüsusiyyəti gələcək nəsillərin yaşayacağı təbii mühitə
olan qayğı təşkil edir. Ekoloji etikanı onun ənənəvi
istiqamətlərindən fərqləndirən onun özünü gələcəyə çevirməklə,
indinin qayğısına qalmasıdır.
Ekoloji mədəniyyətin formalaşmasında əsas vasitələrdən
biri məqsədyönlü ekoloji təhsil olmalıdır. Ekoloji təhsil dedikdə
ümumi ekoloji mədəniyyətin, bütün
219
Ə D Ə B I Y Y A T
1.
Babayev M.P., Cəfərova C.M., Həsənov V.H. Azərbaycan
torpacılarının müasir təsnifatı: Bakı, «Elm», 2006
2.
Coğrafiyanın müasir probemləi'i. Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyətinin BDU filialının əsərləri. Bakı, 2008
3.
Dolxanov A.B. Təbiətdən istifadənin hüqucıi əsaslan. Bakı,
Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2008.
4.
Əliyeva R., Mustafayeva Q.,
Hüseynova S.
Ekologiyanın əsaslan. Bakı, 2006
5.
Əzizov B.M., Əliyev M.L.Tətbiqi ekologiya. Bakı, 2002
6.
Əliyev H.Ə., Həsənov X.H. Təbiətin keşiyində. Bakı, 1993
7.
Əliyev A., Hüseynov A. Torpaq coğrafiyası, Bakı. BDU-nun
nəşriyyatı, 1995
8.
Əyyubov F.D. Kosmosdan təbiətə nəzarət. Bakı. Azərnəşr,
1985
9.
Göyçaylı Ş.Y., Mikayılov N., Abdullayev P. və b. Ətraf
mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə.
Bakı. «Hərbi nəşriyyat», 1996
10.
Göyçaylı Ş.Y. Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın
problemləri. Bakı. 2004
11.
GöyçayhŞ.Y., İsmayılov T. Təbiətdən istifadənin iqisadi və
ekoloji əsaslan. Bakı. «Şirvannəşr», 2006
12.
Xəllov Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri.
Bakı, 2006
; ’
13.
Xəlilov Ə.Y., Əliyev Q.Ə. Azərbaycan ərazisinin 300 milyon
illik tarixi. Bakı. Azərnəşr, 1963
14.
Qazıyev T.U. Bitkilər və onların həyatı. Bakı. Azərnəşr.
1961
15.
İsayev S.A. Tətbiqi ekologiya. Bakı. 2002
16.
Hüseynov Ə. Azərbaycanın meşə sərvətləri. Bakı. Azərnəşr.
1968
222
17.
Mustafayev Q. Ekologiyadan konspekt. Bakı. 1993
18.
Mustafayev X.M. Azərbaycanda torpaq eroziyası ilə
mübarizə. Bakı. Azərnə,şr. 1962
19.
Məmmədov Q., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühit. Bakı.
«Elm», 2003
20.
Məmmədov Q.Ş., Hə.'jimov A.C., Cəfərov X.F. Şorlaşmış və
şorakətləşmiş torpaqların ekomciiorativ qiymətləndirilməsi.
Bakı. 2005
21.
Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan təbiət elminin patriarxı. Bakı.
2007
22.
Meliorasiya və suvarmaya dair məlumat. Fermerlər üçün.
«Elm». 2003
23.
Azərbaycanın Dövlət torpaq xəritəsinin Icgendası. Bakı.
«Elm». 2003
24.
Azərbaycan ekologiyası təbiəti mühafizə. 1969, 1968. Bakı.
1998.
25.
Nəbiyev N. Təbii sərvətlər və istehsal. Bakı. 1983
26.
Salmanov M. Tətbiqi ekologiya. Bakı. 1993
27.
Şəkuri B. Azərbaycan Respublikasında son 60 ildə eroziya
prosesinin tədqiqi tarixinin bəzi səhifələri. Bakı. 2009
28.
Бехбутов A.К., Джафареж X.(h. Мелиорация засоленных
земель. Москва. «Колос», 1980
29.
БудыкоМ.И. Глобальная жология. Москва. 1977
30.
Боровков 1711. Солнечные пинами (Санкт-11с'гсрбург).
2005
31.
Всрнадскин В.I I. Биосфера, Москва. 1967
32.
Вернадский В.И. Живое вещество. М. 1978
33.
Вороиекии В.А. Прикладная экология:
учебное
пособие. Ростов тГД, И:зд-во «Феникс», 1996
34.
ГолибсвГ.М. Геоэкология.Москва. 1999
35.
Голибчиков 10.II. Цивилизацию индите в пустыне.
Жур. «Паука в России». 1999. №6.
36.
Гюль А.К. Проблема загрязнения Каспийского моря.
Баку. «Миаллим», 2003
37.
Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв.
Моеква. «Высшая школа», 1981
38.
Гумилев Л.И. Этпогепев и биосфера земли. Саикг-
11стербург. «Кристалл», 2004
39.
Исаченко А.Г. Основы лапдшафговедсния физико-
геогра(1)пчсское районирование. Москва. 1955
40.
Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. Моеква.
1991
41.
Исмаилов И.М. «Экология и культура», Баку, «Глм»,
2006
42.
Ковда В.А. Проблемы защиты почвенного покрова и
биое(1)сра планеты. Иушсио, 1989
43.
Мансуров А., Салманов М. Экология реки Куры и
водоемов его бассейна. Бакую «Знание», 1996
44.
Милаиова Е.В., Рябчиков А.М. Географические аспекты
охратл природы. Москва. «Мысль», 1949
45.
Муееибов М.А.Ландшафты Азербайджанской ССР. Баку.
1981
46.
Иабнеи Р.А., Кахрамаиов К.Ш. Глобальные проблемы
человечества. Баку. 2001
47.
Новиков 10.В. Охрана окружающей среды. Москва. «Высшая
школа», 1987
48.
11овнков 10.В. Эколш ня, окружающая среда и человек;
учебное пособие для вузов. М. «Фаир-Иресе», 2000
49.
Никитин ЗГИ., Новиков 10.В. Окружающая среда и человек.
М. Высшая н
1
кола, 1980
50.
Иашканг К.В., Родзевнч И.И. Охрана и преобразования
природы. Моеква. «Ироевещаиис», 1977
51.
Иоиявин И.Д. Волны цннами. Л., 1965
52.
Иоиявин И.Д. Проблема цннами (сборник), 1968
53.
Сешманов М.А. Экология и биологическая продуктивность
Каспийского моря. Баку.1999
54.
Сочава В.Б. Введение в учение о системах. Москва. Изд -во
«Мысль», 1977
224
\
M Ü N D Ə R İ C A T
GİRİŞ ...................................................... 3
I
FƏSİL. PREDMETİ, MƏQSƏD VƏ
VƏZİFƏLƏRİ ................................. 5
1.1.
Ekoloji anlayı.şların təhlili və coğrafi ekologiyanın
yaranma mənbələri ................................................ 5
1.2.
Coğrafi ekologiya elminin təkmilləşmə
mərhələləri ............................................................. 9
1.3.
Ətraf təbii mühit və onun optimalla.şdırılma.sı
insanların ekoloji şəraiti üçün əlverişli təminatdır ... 13
1.4.
Təbiət və eəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin
ekocoğrafı nəticələri .............................................. 15
II
FƏSİL.
Y E R İ N
COĞRAFİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
VƏ
EKOC
OCRAFİ
MAHİYYƏTİ ........................ 18
2.1.
Müasir fəlsəfi dünya görüşlərində «insan və təbiət»
münasibətlərinin təhlili haqqında ........................... 18
2.2.
Ekoloji biliklərin xüsusiyyətləri .............................. 22
2.3.
Atmosferin ekoloji xüsusiyyətləri və mühafizəsi ...... 23
2.3.1.
Atmosferin və iqlimin ekoloji xüsusiyyətləri ......... 23
2.3.2.
Atmosferin quruluşu yə dövranının çirklənmədə və
mühitin mühafizə edilməsindəki yeri ..................... 30
2.3.3.
Atpiosferi süni çirkləndirən sənaye sahələri ........... 32
2.3.4.
Azərbaycanda iqlim dəyişkənliyi ........................... 40
2.3.5.
Tullantısız istehsal .............................................
41
2.3.6.
Atmosferin mühafizəsi .......................................... 42
2.4.
Litosferin ekoloji xüsusiyyətləri və mühafizəsi ........ 44
226
2.5.
Hidrosferin və dünya okeanının və mühafizəsi ...............
..46
2.5.1.
Təbiətdə insanın həyat və fəaliyyətində suyun rolu ...
..46
2.5.2.
Dünyanın su ehtiyatlarının paylanması və səmərəli
istifadəsi ..........................................................................
..47
2.5.3.
Dünya çayları, gölləri və onların insanın həyat
fəaliyyətində rolu ............................................................
..53
2.5.4.
Dünya okeanının bioloji ehtiyatlarından istifadə
edilməsi, onların ekoloji vəziyyəti və mühafizəsi ...........
..56
2.5.5.
Sunamilərin törətd ikləri fəlakətlər və onlardan
qorunmaq tədbirləri .........................................................
..62
III FƏSİL. BİOSFERİN VƏ LANDŞAFTLARIN EKOLOJİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ MÜHAFİZƏ
EDİLMƏSİ ............................................................
..97
3.1.
Biosferin tərkib hissələri .................................................
..97
3.2.
Ekoloji sistemlər .............................................................
.. 100
3.3.
Ekoloji faktorlar ..............................................................
..110
3.4.
Bioloji müxtəlifliyin saxlanılmasının ekoloji əhəmiyyəti
........................................................................................
..113
3.5.
Biosferin qlobal ekoloji böhranları .................................
..118
3.6.
Torpaqların ekocoğrafiyası və onun mühafizə edilməsi .
.. P3
3.7.
Torpaqların səhralaşmasmm qanunauyğunluqları və
antropogen təsirlərin nəticələri. Müasir səhralaşma
problemləri ......................................................................
.. 129
3.8.
Bitki örtüyünün, meşələrin və heyvanat aləminin ekoloji
xüsusivyətləri ..................................................................
,(İ4p
3.8.1.
Bitki aləminin əhəmiyyəti, onların yerli və qlobal
problemləri ......................................................................
..(Ş4İ)
227
3.8.2.
Heyvanat aləminin mühafizə edilməsində
Beynəlxalq təşkilatların əhəmiyyəti ................................. 149
3.8.3.
Kökü kəsilmiş və kəsilməkdə olan heyvanlar.
Azərbaycanın «Qırmızı kitab»ı ........................................ 151
IV
FƏSİL. KOSMİK VƏ QLOBAL PROSESLƏRİN
EKOCOĞRAFİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ............... 156
4.1.
Kosmik proseslərin ekoloji nəticələri ................................. 156
4.2.
Qlobal proseslərin (planetar) təbii əsasları ........................ 161
4.3.
Kosmik ekologiya .............................................................. 165
V
FƏSİL. TƏBİİ TEXNOGEN PROSESLƏRİN
EKOCOĞRAFİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ................. 172
5.1.
Energetik sistemlərin ekocoğrafı aspektləri ....................... 172
5.2.
Enerji ehtiyatlarının növləri. İstilik-enerji
xammalları ........................................................................ 173
5.3.
Sənayenin ekocoğrafı aspektləri ......................................... 177
5.4.
Nəqliyyatın ekocoğrafı aspektləri ...................................... 178
5.5.
Kənd təsərılifatımn və torpaqdan istifadənin
ekocoğrafı anlayışları ........................................................ i 80
VI
FƏSİL. TƏBİİ EHTİYATLARDAN İSTİFADƏNİN
EKOCOĞRAFİ ASPEKTLƏRİ ......................... 182
6.1.
Təbii ehtiyatlardan istifadənin ekoloji, iqtisadi və
texnoloji aspektləri ........................................................... 182
6.2.
Tükənən və tükənməyən ehtiyatların ekoloji
xüsusiyyətləri və iqtisadi səmərəsi.................................... 187
6.3.
Təbii ehtiyatın səmərəli istifadə edilməsində
elmi-texniki nailiyyətlərin rolu ........................................ 189
228
6.4. Azərbaycanın mineral sərvətlərinin mühafizəsi .................. 192
VII
FƏSİL. ƏTRAF MÜHİT HAQQINDA TƏLİMİN
ELMİ VƏ TƏCRÜBİ ƏHƏMİYYƏTİ .............. 196
7.1.
Ətraf mühiti mühafizənin problemləri ................................. 196
7.2.
Ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən antropogen
tədbirlər ............................................................................ 201
7.3.
Ətraf mühiti mühafizədə beynəlxalq əməkdaşlıq ............... 209
7.4.
Ekoloji mədəniyyət hamıda olmalıdır ................................ 216
ƏDƏBİYYAT .............................................................................. 222
229
QEYDLƏR
230
ТЕЛЬМАН ХАЛИЛОВ
ОСНОВЫ ЭКОЛОГИИ И ОХРАНЫ
ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ
Yığılmağa verilib: 24.05.2009
Çapa imzalanıb: 01.07.2009
Ş.ç.v.14.5, tiraj 300
«MBM-R» mətbəəsində çap olunub.
Dostları ilə paylaş: |