Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 250 mln. hektara çatır.
- Azərbaycan torpaqlarının ekoloji səciyyəsi və mühafizəsi.
Təmiz əkin sahəsi 14,6 mln. km^-dir. Eyni zamanda əkin sahələrinin 3,2 mln. km^-i suvarılan və qurudulan torpaqların payına düşür. İndiki əhali artımı və cəmiyyətin müasir tələbatı şəraitində bu heç də çox deyildir. Dünya əhalisinin artması ilə adambaşına düşən torpağın təbii və antropogen yolla azalması nəticəsində gələcək nəsillərin çətinliklərlə üzləşəcəkləri barədəki proqnozlara indi sübhə edənlər az tapılar. Rəqəmlərə görə demək olar ki, qurunun 10%-i əkin sahəsi, 20%-i otlaq, 30%-i meşələr və müxtəlif tipli yararsız sahələr 40% təşkil edir. Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə istifadə olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa olan tələbatın artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artmasıdır. XX əsrin ikinci yarısında əhali artımı ilə əlaqədar adambaşına düşən əkin sahəsi 1980-cı ildə 0,34 ha-dan, 1990-cı ildə isə 0,29 ha qədər azaldı. Əkin sahəsinin çoxalmaması, əhalinin isə artımı şəraitində bu göstərici sonrakı illərdə də azalmaqda davam edir. Ərzağa olan tələbatın durmadan artması və dünya iqtisadiyyatının genişlənməkdə davam etməsi torpaq resurslarının istifadəsinin və onun vəziyyətinin strategiyasına ciddi təsir göstərir. Əgər istehsala yeni torpaq sahələri cəlb etməklə ərzağa olan tələbatı ödəmək mümkün deyilsə, onda yalnız başqa yol, yəni kənd təsərrüfatının səmərələşdirilməsi yolu ilə torpağın münbitliyinin artırılması lazımdır. Hazırda torpaqların qorunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Burada başlıca problemlərdən biri də odur ki, bir çox yerlərdə münbit torpaqlar qeyri - kənd təsərrüfatı ilə əlaqəsi olmayan sahələrdə istifadə edilir. Şəkil 11-də torpaq əmələ gətirən amillər verilir. Torpaqların yayılmasında təbii zonalhğın xüsusiyyətlərini nəzərə almaq ekoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 124 Bir çox ölkələrdə torpaqların müəyyən hissəsi soyuq qurşaqda və ona j^axın rayonlarda yerləşir (tundra, meşə tundra, tayqa və s.)- Burada əsasən istiliyin çatışmamazlığı və relyefin əlverişli olmaması əkinçiliyin geniş inkişaf etməsinə mane olur. Əksinə, bəzi ölkələrdə istiliyin həddən artıq olduğu səhra və yarımsəhra landşaftlarında rütubətin çatışmaması əkinçiliyin inkişafını ləngidir. Bu rayonlarda əkinçilik ancaq süni suvarmadan istifadə edilməklə inkişaf etdirilə bilər. Yüksək və sabit məhsul əldə etmək məqsədilə suvarmadan çox qədimdən istifadə olunur. Dünyada suvarılan torpaqların sahəsi son məlumatlara əsasən (Q.Məmmədov, M.Xəlilov) - 250 mln. hektara çatır. Bu əkin sahələrinin yalnız 17%-ni təşkil etməsinə baxmayaraq əkinçiliyin bütün məhsulunun 1/3 -ni təmin edir. Qədim sivilizasiyanın əksəriyyəti suvarılan əkinçiliyə əsaslanmışdır. Lakin irriqasiya işləri XX əsrdə genişlənərək dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 5-6 dəfə çoxalmışdır. XX əsrin əvvəllərində dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 40 mln. ha-dan az idi. Suvarılan torpaqların intensiv artımı 1950-1960-cı illərdə baş verdi, sonralar isə azalmağa başladı. Söz yox ki, suvarma işləri bəşəriyyət üçüi’ xeyirlidir, lakin o, hər şeydən öncə ekoloji problemlər yaradır. Təbii landşaftın aqroekosistemlərə çevrilməsi ərazinin vəziyyətini dəyişikliyə uğradır. Suvarmanın ekoloji problemləri iqtisadiyyatın tam dəyərinin uçotunun aparılmasını tələb edir. Hazırda qitələr üzrə torpaq sərvətlərindən kənd təsərrüfatında istifadə qeyri-bərabərdir. Məsələn, Braziliyada-1,2%-i, Kanadada-2,4%, Afrikada-9, Hindistanda-30,1, Çində-8,2, Avropada-31, Yava adasmda- 70%-i şumlanır. İnsanların tələbatını ödəmək üçün yeni-yeni əkin torpaq sahələri axtarılır. Bu məqsədlə dünyanın hər yerində meliorativ işlər görülür, meşələr qırılır, bataqlıqlar qurudulur və s. Maraqlıdır ki, kənd təsərrüfatı üçün nəzərdə tutulan vəsaitin üçdə iki hissəsi meliorasiyaya sərf edilir. Dünyanın ən iri dövlət birliyi olmuş və hazırki MDB -nin əkin üçün yaralı torpaq ehtiyatlarının 70%-i soyuq, quraqlıq iqlim şəraiti qurşaqlarmdadır. Su ehtiyatları kimi əkinçiliyə yararlı ərazilərin çoxu şimaldadır. Bununla belə, əhalinin tələbatını ödəmək üçün kənd təsərrüfatı məhsulları becərilən əkin sahələrinin üçdə iki hissəsi (500 milyon hektar) cənub regionlarında, su sarıdan kasad olan ərazilərdədir. Suvarılan ərazilər əkin sahələrinin cəmi 7%-ni təşkil edir. Buna baxmayaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarının 30%-dən çoxunu məhz suvarılan torpaqlardan alırlar. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji səciyyəsi və mühafizəsi. Azərbaycan Respublikasının ərazisi 8,6 mln. hektardır. Bunun 49,4%-i və ya 4,2 milyon ha-sı kənd təsərrüfatı üçün yararlı sayılır. Əlverişli iqlim şəraiti bu torpaq fondundan səmərəli istifadə üçün aqrar sənayeyə böyük imkanlar verir. Torpaqların uzun müddət monokultura altında saxlanılması həm eroziya prosesini gücləndirmiş, həm də kimyəvi pereparatların intensiv tətbiqi, torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji xassələrini kökündən dəyişdirmişdir. Bundan başqa sistemsiz suvarılma aparıldığından, torpaq fondunun çox hissəsində duzlaşma-şorlaşma prosesləri güclənmişdir. Son məlumatlara görə əkin üçün yararlı torpaqların yarıdan çoxu məhz eroziya və şorlaşma proseslərinə məruz qalmışdır. Sudan nisbətən kasad olan Azərbaycanda su israfçılığı üzündən xeyli əkinə yararlı torpaqlar dövriyyədən çıxarılır. Ümumi uzunluğu 45-50 min km-dən çox olan kanalların məcrası betonla üzlənmədiyinə görə, axan suyun ən azı 25-30%-i itirilir. Əslində su kanallar və arxlar boyu torpağa hopur, bütün irriqasiya, meleorasiya sistemləri əhatəsində 126 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|