Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya

 
Şəkil 9. Biosenozun komponentlərinin tərkibi və 
qarşılıqlı əlaqəsi 
Şibyə yatağında ekosistemin bütün komponentlərini tapmaq olar: 
simbiotik  yosunlar  -  produsent  rolunu  oynayıb  fotosintez 
prosesini  yerinə  yetirir.  Konsument  kimi  bəzi  xırda 
buğumayaqlılar  çıxış  edir,  onlar  şibyələrin  canlı  toxumaları  ilə 
qidalanır, göbələk lifləri isə yosunların hüceyrələrində parazitlik 
edir.  Göbələklərin  lifləri  və  şibyələrin  yastıqlarında  yaşayan 
mikroskopik  heyvanların  (gənələr,  nematodlar,  ibtidailər)  çoxlu 
redüsentlər  rolunda  çıxış  edir.  Göbələk  lifləri  yosunların  yalnız 
canlı hüceyrələrini deyil, həmçinin ölü hüceyrələrin hesabına 
103 

---

yaşayır,  xırda  heyvanlar  -  saprofaqlar  ibtidailərin  ölü  kök  və 
yarpaqlarını emal edir. Bu işdə onlara bir çox 
 
Şəkil 10. Təbii ekosistemlərdə 
maddələrin və enerjinin 
ötürülməsi sxemi 
Belə  sistemlərdə  dövranın  qapalılıq  dərəcəsi  olduqca 
kiçikdir.  Parçalanan  məhsulların  çox  hissəsi  yağış  suları  ilə 
yuyularaq  şibyələrdən  kənara  aparılır,  ağacın  gövdəsi  boyu 
aşağı  tökülür.  Bununla  yanaşı,  heyvanların  bir  hissəsi  digər 
yaşayış yerinə 
104 

---

 
BİOSENOZ 
BIOTOP 
Mikro- 
ürqunizın 
Torpaq qrunt 
Relyef 
Sular 
Bəzi 
ekosistem 
tiplərində 
maddələrin 
onların 
sərhəddindən  kənara  aparılması  o  qədər  yüksək  olur  ki,  onların 
sabitliyi  aparılan  maddələrin  miqdarı  kənardan  daxil  olur.  Bura 
axar su hovuzları, çaylar, dik dağ yamaclarında yerləşən sahələr 
aiddir.  Digər  ekosistemlər  daha  çox  tam  maddələr  dövranına 
malikdir (az meyilli yamaclar, meşələr, bozqırlar, çəmənlər və s.). 
Lakin  heç  bir  ekosistem,  hətta  yerin  ən  böyük  ekosistemləri 
tamamilə  qapalı  dövranına  malik  deyil.  Qitələrdən  okeanlara 
intensiv  maddələr  mübadiləsi  aparılır.  Bu  proseslərdə  atmosfer 
böyük rol oynayır. Planetimizin hamısı materiyanın bir hissəsini 
kosmik fəzadan alır, bir hissəsini isə kosmosa qaytarır. Beləliklə, 
həyatın  ekosistem  təşkili  onun  mövcudluğu  üçün  mühüm 
səbəblərdən biri sayılır. 
Hər hansı  ekosistem olursa-olsun, onda cəmləşən canlılar 
qidalanmağa görə üç qrupa bölünürlər. Birinci qrupa aid olanlar 
Avtotroflardır. İkinci və üçüncü qrupun qidalanmaya aid olanları 
isə  Heteretroflardır.  Əslində  heterotrof  hazır  üzvi  maddəyə 
ehtiyacı  olan  canlılardır.  Lakin  ekosistem  anlayışına  cörə 
avtotroflarm  əmələ  gətirdiyi  hazır  substratı  mənimsəyənlər 
konsument  və  destruktorlara  ayrılır.  Konsumentlər  heyvanlar, 
destruktoıiar isə mikroblardır. Əgər konsimentlər - qida zəncirinin 
zirvəsinə aid canlılar qida zülalla təmin edilərsə, 
105 

---

destruktorlar  təbiətdə  maddələr  dövranı  kimi  nəhəng  prosesləri 
qlobal miqyasda icra edirlər. 
Ekosistemin enerjisi 
Yer üzərində həyat  günəş enerjisi hesabına mövcuddur. 
İşıq yer üzərində yeganə qida resursu olub, enerjisi karbon qazı və 
su ilə birləşərək fotosintez prosesini yaradır. Fotosintez vasitəsilə 
bitgilərdə  üzvi  maddələr  yaranır,  onunla  otyeyən  və  ətyeyən 
heyvanlar qidalanır, nəticədə bitgilər canlı aləmi qidalandırır, yəni 
günəş enerjisi bitki vasitəsilə sanki bütün orqanizmlərə çatdırır. 
Enerji  orqanimzdən  orqanizmə  ötürülərək  qida  və  ya 
trofık zəncir  yaradır. Heterotroflar enerjini qida ilə birlikdə alır. 
Bütün  digər  orqanizmlər  digərlərinin  qida  obyekti  sayılır,  yəni 
bir-birilə  energetik  əlaqədədirlər.  Hər  bir  qruplaşmada  qida 
əlaqələri  bir  orqanizmdən  digərinə  enerji  ötürücü  mexanizmdir. 
Beləliklə,  biosenozların  trofık  zənciri  olduqca  mürəkkəbdir, 
onlara  daxil  olan  enerji  bir  orqanizmdən  digərinə  uzun  müddət 
miqrasiya 
edə 
bilər: 
avtotroflardan, 
prosudentlərdən 
heterotroflara, konsumetrlərə və beləliklə, bir trofık səviyyədən, 
digərinə dörd-altı dəfə ötürülərək trofık zəncir təşkil edir. 
Qida  zəncirində  hər  bir  həlqənin  yeri  trofık  səviyyə 
adlanır.  Birinci  trofık  səviyyə-prosudentlər  -  üzvi  kütlənin 
yaradıcıları,  qalanları  isə  konsumentlərdir.  İkinci  səviyyə  bitki 
yeyən konsumentlər; üçüncü trofık səviyyə-bitgi yeyən formalarla 
qidalanan ət  yeyən konsumentlər; dördüncü trofik səviyyə digər 
ətyeyənlərlə qidalanan konsumentlər və s. beləliklə konsumentləri 
də  səviyyəyə  görə  də  ayırmaq  olar.  Təbiidir  ki,  burada  qida 
ixtisaslaşması  əsas  rol  oynayır.  Geniş  qida  sisteminə  aid  olan 
növlər müxtəlif trofik səviyyələrdə qida zəncirinə daxil ola bilər. 
İnsanın  qida  rasionuna  həm  bitgi  qidaları,  həm  də  otyeyən  və 
ətyeyən  heyvanların  əti,  daxil  olduğu  üçün  müxtəlif  qida 
zəncirində 1-ci, 2-ci və 3-cü konsumetriər sırasında iştirak edir. 
106 

---

Yalnız  bitki  qidasına  ixtisaslaşan  növlər  (dövşan, 
dırnaqlılar, mənənə) həmişə qida zəncirində ikinci həlqədə olur. 
Konsumetrlərin 
enerji 
balansı 
aşağıdakı 
kimi 
mənimsənilmişdir. Mənimsənilməyən hissə yenidən xarici mühitə 
qayıdır  (ifrazat,  nəcis  halında)  və  sonradan  digər  qida  zəncirinə 
cəlb  olunur.  Mənimsənilmə  faizi  qidanın  tərkibindən  və 
orqanizmin qida həzmedən fermenlərinin yığımından asılı olur. 
KonsLimentlərin 
qəbul 
etdikləri 
qida 
tam 
mənimsənilmir. 
Bitkiyeyən 
heyvanlarda 
qida 
12-20%, 
ətyeyənlərdə  isə  75%  təşkil  edir,  enerji  sərfi  hər  şeydən  əvvəl 
metobolistik  prosesi  saxlamaqla  əlaqədardır,  buna  tənəffüs  sərfi 
deyilir. 
Ekosistemin  bioloji  məhsuldarlığı.  İki  niəhsulvermə 
səviyyəsi  ayrılır;  birinci  (ilkin)  və  ikinci  məhsul.  Vahid  zaman 
ərazidə  bitkilər  (prosudentlər)  tərəfindən  yaradılan  üzvi 
qruplaşmanın ilkin (birinci) məhsulu adlanır. Məhsul kəmiyyətcə 
bitginin quru və ya yaş halında kütləsi, yaxud enerji vahidi olub 
ekvivalent  coul  ədədi  ilə  ifadə  olunur.  İlkin  məhsul  sanki  iki 
səviyyəyə -ümumi və təmiz məhsula bölünür, ümumi ilkin məhsul 
vahid  zaman  ərzində  fotosintezin  müəyyən  surətində  bitkilər 
tərəfindən  həyat  fəaliyyətini  saxlamaq  üçün,  yəni  tənəffüsə  sərf 
olunan  məhsul  kifayət  qədər  çox  olur.  Meşə  bitkisi  tənəffüsə 
ümumi  məhsulun  40-70%-ni  sərf  edir.  Yaranan  üzvi  maddə 
kütləsinin qalanı, yəni ümumi məhsulun tənəffüsə sərf olunmayan 
hissəsi təmiz  birinci  (ilkin)  məhsul  adlanır, bu bitkilərin artım 
ölçüsüdür  və  ondan  konsument  və  resudentlər  üçün  enerji 
ehtiyatıdır.  Qida  zəncirlərində  dəyişilərək  (həzm  olunaraq) 
heterotrof orqanizmlərin kütləsinin bərpasına sərf olunur. 
Biosferdə  ekosistemlər  (ekoloji)  meşə,  su,  torpaq  və  s. 
tərkib  hissələrə  ayrılırlar.  Bu  iri  ekosistemlərin  də  hər  biri  öz 
növbəsində bir neçə zona ekosisteminə ayrılır. Məs: meşə 
107 

---