Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi fiKrin yaranması və inKİşafı. Azərbaycan iqtisadi fİKİr tarixi  

KlassİK  quldarlıq  pisteminə  əsaslanan  qədim  yunanlar  təbiəti, 

cəmiyyəti və insanı öyrənən elmlərin əsasını qoymuşlar. Qədim yunan 

mütəfəKKİrləri  elmin  başqa  sahələrində  olduğu  Kİmi,  iqtisadiyyatın 

öyrənilməsi  və  araşdırılması  sahəsində  də  yÜKSƏK  qabiliyyət 

nümayiş  etdirə  bilmişlər.  Ksenofontun  (e.ə.430-355),  Platonun 

(e.ə.427-347), 

Aristotelin 

(e.ə. 

348-322) 

əsərlərində 

quldarlıq 

quruluşunun  iqtisadi  münasibətləri  nəzəri  baxımdan  araşdırılmış  və 

əməli tövsiyələr verilmişdir. 

İI

K 

dəfə «İqtisadiyyat» - «OyKO- nomiya» 

anlayışını  elmə  gətirən  də  onlar  olmuşlar.  Bununla  da  təsərrüfat  və 

onun  idarəedilmə  qayda-qanunlarını  ifadə  edən  iqtisadiyyat  anlayışı 

elm  tarixinə  daxil  olmuşdur.  Əslində  «OyKono-  miya»  sözü 

Ksenofontun bir əsərinin adından alınmışdır. O, bu başlıq altında qul 

əməyinə  əsaslanan  ev  təsərrüfatı  və  onun  ağıllı  idarə  edilməsindən 

danışır.  Ksenofont  əməK  bölgüsü,  peşələr  üzrə  ixtisaslaşmaq  və 

bunların  insanın  iş  qabiliyyətinə  tə’siri  haqqında  qiymətli  fİKİrlər 

yürüdür.  Onun  əsərlərində  sərvət  və  ondan  istifadə  qaydaları, 

əıdnçilİK və onun üstünlüıdəri haqqında fiıdrlər də ƏKS olunmuşdur. 

Filosofun  fİKrinə  görə  ƏKİnçilİK  bütün  sənətlərin  anası  və  qida 

mənbəyidir. Buna görə də o, əıdnçilİK, bağçılıq, üzümçülÜKİə məşğul 

olmağı, ən ağıllı sənət hesab edir və bu sahələrdə işləyənlərin əməyinə 

yÜKsəK qiymət verir. 

AntİK  dünyanın  ən  görKəmli  zəKalarından  biri  olan  Aristotel 

iİK 

iqtisadçı  sayılmağa  layiqdir.  O,  özünün  çoxsaylı  əsərlərində,  xüsusilə 

«Siyasət» və «EtİKa» adlı əsərlərində «İqtisadiyyat» anlayışının nəzəri 

təhlilini verir, onun məqsəd və funKsiyalarını göstərir. Onun fİKrincə 

«İqtisadiyyat»  insanın  təsərrüfat  fəaliyyəti  dairəsidir.  Bu,  həyat  üçün 

lazım  olan  məhsulların  istehsalı  zərurətindən  doğan  təbii  təsərrüfat 

fəaliyyətidir.  İqtisadiyyat  anlayışlarına  təsərrüfatın  inKİşaf  qanunları 

və idarəedilmə qaydaları da daxildir. 

Aristotel quldarlıq quruluşunu təbii və qanunauyğun bir cəmiyyət 

hesab  edirdi.  O,  qula,  qul  əməyinə  də  təbii  hadisə  Kİmi  baxırdı. 

Aristotelin  nəzərində  qul  əməyinə  əsaslanan 

K

İ

Ç

İ

K 

ƏKİnçilİK 

təsərrüfatları  hər  şeylə  özünü  tə’min  etməlidir.  LaKİn,  tələbatın 

ödənilməsi  üçün  çatışmayan  bə’zi  məhsulları  ədalətli  mübadilə  yolu 

ilə başqalarından ala bilərlər. O, sərvətin təbii formasını da qul əməyi 

ilə  yaradılan  və  pula  çevrilməyən  sərvət  ıdmi  təsəvvür  edirdi. 

BeləlİKİə,  o,  qul  əməyinə  əsaslanan  natural  təsərrüfat  sisteminə  və 

onun idarə edilməsinə üstünlÜK verirdi. Bununla yanaşı elm tarixində 

İİK  dəfə  Aristotel  əmtəə-pul  münasibətlərinin  mahiyyətini  və 

qanunauyğunluqlarını  araşdırmışdır.  O,  bir  sıra  əsərlərində  sərvət, 

onun  formaları,  mübadilə,  əmtəə,  pul,  qiymət,  ticarət, Kapital  və  faiz 

Kİmi Kateqoriyaları nəzəri baxımdan tədqiq 34 

---

Qədim və orta əsrlərdə iqtisadi fiKir və tə’ümlər 

VƏ  təhlil  edir  və  öz  fİKİrlərini  bildirir.  Onun  ən  böyÜK  xidməti 

əmtəənin  təhlilidir.  Bu  yolla  o,  əmtəənin  İKİli  xaranterini,  isteh-  laK 

dəyəri  və  mübadilə  dəyəri  olması  xassələrini  müəyyənləşdirmişdir. 

Bununla  Aristotel  müxtəlif  əməK  məhsullarının  mübadiləsinin  bir 

ümumi  əsası  olduğu  fİKrini  irəli  sürmüşdür.  Onun  əməK,  dəyər, 

qiymət,  pul  haqqında  yürütdüyü  iqtisadi-nəzəri  fi-  Kİrlər  sonraKi 

əsrlərdə  iqtisadi  nəzəriyyələrin  inKİşafına  tə’sir  göstərmişdir. 

Ümumiyyətlə, antİK yunan alimlərinin yaratdıqları elmi məKtəblər və 

nəzəri  sistemlər  Şərqdə  və  Avropada  elmin  və  mədəniyyətin 

inKİşafında  müstəsna  rol  oynamışdır.  Bu,  eyni  zamanda  iqtisad 

elminin yaranmasına və formalaşmasına da öz tə’sirini göstərmişdir. 

Orta  əsrlərdə  iqtisadi  fİKİr  və  tə’limlər  nəzərə  çarpacaq  qədər 

inKİşaf  etdirilə  bilməmişdir.  Avropada  antİK  yunanlardan  başlayan 

iqtisadi  nəzəriyyələrin  ardıcıl  davam  etdirilə  bilməməsinin  səbəbləri 

haqqında  müxtəlif  fİKİrlər  mövcuddur.  LaKİn  İsanın  doğum  ilindən 

başlayan  yeni  erada  quldarlığın  dağılması,  yeni  feodal  iqtisadi 

sisteminə  Keçid,  qapalı  təsərrüfat  formalarının  yaranması  prosesi  də 

baş vermişdir. Bundan başqa bu dövr xristianlıq dininin yaranması və 

yayılması dövrü olmuşdur. Yeni eranın IV əsrindən başlayaraq xristian 

dini  rəsmi  dövlət  dini  (Roma  imperiyasında)  e’lan  edilmişdir.  Bunun 

nəticəsində  ictimai-iqtisadi  həyatın  yönəldilməsi  və  tənzimlənməsi 

«Bibliya»  və  «İncil»in  eh-  Kamlarının  tə’sirinə  mə’ruz  qalmışdır.  Heç 

təsadüfi  deyil  Kİ,  K.MarKS  Avropada  orta  əsrlər  dövründə  iqtisadi 

fİKrin inKİşaf edə bilməməsinin səbəbini KatolİK dininin hÖKmranlığı 

nəticəsi Kİmi izah etmişdir. 

Həmin  dövrdə  yeni  din  və  onun  ictimai-iqtisadi  həyata  baxışları 

əsas götürülmüşdür. Bu səbəbdən də dövrün iqtisadi fİKİrlərinə dini, 

mistİK bir don geyindirilmişdir. 

lİKİn  xristianlıqda,  onun  müqəddəs  Kİtabı  «İncil»də  insanların 

əməKdə,  işdə,  bölgüdə  bərabərliyi  təbliğ  olunur.  İnsanlarda  dö- 

zümlülÜK,  sərvətə,  var-dövlətə  uymamaq  fİKri  əsas  götürülür. 

Xristianlıq hamının əməyinin, işinin bəhrəsi ilə həyat sürməsini vacib 

sayır. «lncil»də deyilir: «İşçi öz əməK haqqına layiqdir» (İncil, Azərb. 

dilində, səh.524). «...başqaları əməK sərf edirlər və siz onların əməyinə 

şərİK  olursunuz»  (səh.221).  Müqəddəs  Pave-  lin  bir  açıqlamasında 

deyilir: «Kim işləmirsə, onun dişləməyə haqqı yoxdur». 

İİKİn  xristianlıq  bu  və  buna  bənzər  fİKİrləri  yaymaqla  sadə 

adamları, yoxsulları. Kölələri özünə cəlb edirdi. Kilsə ictimai-iqtisadi 

35 

---