Əmtaə tədavülü və pulun meydana gəlməsi
mi ei'vivalent rol oynayan əmtəə öz yerini dəyərin pul formasına verir.
Pul rolunu müxtəlif metallar yerinə yetirib və nəhayət, gümüş və qızıl
öz xassələrinə görə tədavüldən bütün eKvivalent- ləri sıxışdırıb çıxarır.
ÇünKİ qızıl öz dəyərini həmişə saxlayır, paslanmır, xarab olmur,
çəKİsi və həcmi əlverişlidir, bölünmə xassəsinə malİKdir, istənilən
yerə aparıla bilir.
Dəyərin pul formasında bütün əmtəələr ümumi eKvivalent rol
oynayan qızılın istehlaK dəyəri vasitəsilə ifadə olunur. BeləlİKİə,
əmtəə təsərrüfatında uzun bir tarixi innişaf nəticəsində ümumi
eKvivalent rol oynayan xüsusi bir əmtəə - pul yaranır.
Əmtəə təsərrüfatının mərKəzi Kateqoriyalarından biri əmtəə olsa
da «ne’mət» anlayışı həm tarixi, həm də məntiqi nöqteyi-nəzərdən
əmtəədən qabaq yaranmışdır. Ne'mət dedİKdə, hər-hansı bir mə'na,
əşya, hadisə, əməK məhsulu və s. nəzərdə tutulur Kİ, bunlar insanların
bu və ya başqa bir tələbatını ödəməK qabiliyyətinə malİKdirlər,
insanların mənafelərinə, məqsədlərinə, cəhdlərinə cavab verə bilirlər.
İqtisadi ədəbiyyatda belə bir fİKİr vardır
K
İ,
ne'mət hər-hansı bir
şey və ya əşyadır, o insanın tələbatını ödəyir. Ne'mətə belə bir tə’rifin
verilməsi məhdud xaranter daşıyır. Digər baxışlara görə isə ne'mət
faydalı ola biləcəK hər-hansı bir əşyanın təcəssümüdür, o əməK
məhsulu da, təbiətin bəhrəsi də ola bilər.
İnsanlara zəruri olan ne'mətlər içərisində xidmətlərin xüsusi rolu
və yeri vardır. Xidmət insanın məqsədəuyğun fəaliyyətidir, bu
fəaliyyətin nəticəsi faydalı səmərədir, o insanların bu və ya digər
tələbatını ödəyir.
Ne'mət anlayışını daha dərindən başa düşməK üçün onu əmtəədən
fərqləndirmən və təsnifləşdirməK lazımdır. Müxtəlif Kriteri- yalar
əsasında ne'mətləri müxtəlif növlərə ayırmaq olar. Ne'- mətlərin
qruplara ayrılmasının ən geniş yayılmış forması maddi və qeyri-maddi
ne'mətlərdir.
I.
Maddi ne'mətlərə aşağıdaKilar aid edilir: təbiətin bəxş etdiyi
ne'mətlər - torpaq, hava, iqlim; istehsal nəticəsində yaranan məhsul -
yeyinti məhsulları, binalar, tİKİlilər, maşınlar, avadanlıqlar və s.
BeləlİKİə, maddi ne'mətlər anlayışına müxtəlif xaranterli faydalı
şeylər daxil edilir. Digər finrə əsasən bu ne'mətləri mənimsəmə
baxımından göstərilən Kateqoriyaya aid edirlər.
II.
Qeyri-maddi ne'mətlər. Buraya aşağıdaKilar aid edilir:
insanların qabiliyyətinin, bacarığının inKİşaf etdirilməsinə tə'sir edən
ne'mətlər. Bu ne'mətlər qeyri-istehsal dairəsində yaradılır - səhiyyə,
təhsil, incəsənət, Kİno, teatr, muzeylər və ilaxır.
Qeyri - maddi ne'mətlər də öz növbəsində
İKİ
qrupa bölünür: a)
daxili qeyri-maddi ne'mətlər. Buraya aiddir: təbiətin insanlara bəxş
etdiyi ne’mətlər (səs, deKİamasiya, musiqi qabiliyyəti, elmə
135
Əmtaə istehsalı və pul
olan bacarıq və s.); b) xarici qeyri-maddi ne'mətiər - insanların
tələbatlarının ödənilməsi üçün xarici mühit (işgüzar əlaqələr, e'tibar,
himayə və i.a.).
GöstərdİKİərimizdən əlavə indİKİ və gələcəK, birbaşa və dolayısı,
uzunmüddətli və qısamüddətli ne'mətiər də mövcuddur.
Ne'mətlərin təsnifatında ən mühümü, ən əsası iqtisadi və
qeyri-iqtisadi ne'mətlərdir. İqtisadi ne'mətiər iqtisadi fəaliyyət
nəticəsində yaradılır. İqtisadi ne'mətiər, ümumiyyətlə, ne'mətlərin
məhdudluğu ilə (məhdud resurslar) əlaqədardır. Qeyri-iqtisadi ne'-
mətlər, yə'ni təbiətin bəxş etdiyi ne’mətiər insan əməyinin fəaliyyətinin
nəticəsi deyildir. Bu ne'mətiər təbiətin özündə mövcuddur (hava, su,
işıq və s.). Deməli, ne'mətlərin iqtisadiyyat baxımından istifadə oluna
biləcəyi və məhdudluğu onları iqtisadi və qeyri-iqtisadi Kateqoriyalara
ayırmağa əsas verir.
Ne'mət anlayışı ilə əmtəə Kateqoriyasını eyniləşdirməK olmaz.
Mübadilə üçün istehsal olunan spesifİK iqtisadi ne'mətə əmtəə deyilir.
Ne'mətin heç bir xaranterindən ■ asılı olmayaraq onun mübadilə üçün,
satılmaq üçün istehsal olunması həmin ne'məti əmtəə edir.
Xidmət də əmtəə Kİmi çıxış edir. LaKİn, xidmətin istehlaK dəyəri,
əşyalaşmış forması, yoxdur. İKİncisi, xidmətin istehlaK dəyəri canlı
əməyin faydalı səmərəsinin nəticəsidir. Üçüncüsü, xidmət əşya forması
almır, onu sərvət Kİmi yığmaq olmur, o istehsal prosesində İstehlaK
olunur.
§5. Pulun mahiyyəti və funnsiyaları
Pulun mahiyyəti onun yerinə yetirdiyi funKSİyalarla izah olunur.
Pul istehsal olunan əmtəələrin dəyərinin və xidmətlərin ifadə olunması
formasıdır. Əmtəənin dəyərinin pulla ifadəsinə qiymət deyilir. Pul
vasitəsilə əmtəələr və xidmətlər dəyişdirilir.
Tarixən əmtəə tədavülündə ümumi eKvivalent Kİmi pul rolunu
duz, dəri, fil sümüyü və s. oynamışdır. LaKİn bu barədə müxtəlif
mübahisələr olduğu üçün pulun mənşəyi haqqında rasional və tə-
Kamül nəzəriyyələri yaranmışdır.
Pulun yaranma mənşəyinin rasional nəzəriyyəsinə görə, pul
insanlar arasında əmtəə mübadiləsi prosesində dəyərlərin hərəKəti
üçün ən əlverişli vasitə Kİmi yaranmışdır. Məsələn, P.Samuelson pulu
sün'i sosial şərt Kİmi nıüəyyən edir. AmerİKa iqtisadçısı C.Helbreyt
belə hesab edir Kİ, nəcib metalların pul funKSİyası yerinə yetirməsi
insanlar arasında olan razılaşmanın məhsuludur.
Pulun ya:ıranma mənşəyinin təKamül Konsepsiyasına görə pul heç
də insanlar arasında olan razılaşmanın məhsulu deyil, o icti
136