Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Əmtaə tədavülü və pulun meydana gəlməsi 

mi ei'vivalent rol oynayan əmtəə öz yerini dəyərin pul formasına verir. 

Pul rolunu müxtəlif metallar yerinə yetirib və nəhayət, gümüş və qızıl 

öz xassələrinə görə tədavüldən bütün eKvivalent- ləri sıxışdırıb çıxarır. 

ÇünKİ  qızıl  öz  dəyərini  həmişə  saxlayır,  paslanmır,  xarab  olmur, 

çəKİsi  və  həcmi  əlverişlidir,  bölünmə  xassəsinə  malİKdir,  istənilən 

yerə aparıla bilir. 

Dəyərin  pul  formasında  bütün  əmtəələr  ümumi  eKvivalent  rol 

oynayan  qızılın  istehlaK  dəyəri  vasitəsilə  ifadə  olunur.  BeləlİKİə, 

əmtəə  təsərrüfatında  uzun  bir  tarixi  innişaf  nəticəsində  ümumi 

eKvivalent rol oynayan xüsusi bir əmtəə - pul yaranır. 

Əmtəə  təsərrüfatının  mərKəzi  Kateqoriyalarından  biri  əmtəə  olsa 

da  «ne’mət»  anlayışı  həm  tarixi,  həm  də  məntiqi  nöqteyi-nəzərdən 

əmtəədən  qabaq  yaranmışdır.  Ne'mət  dedİKdə,  hər-hansı  bir  mə'na, 

əşya, hadisə, əməK məhsulu və s. nəzərdə tutulur Kİ, bunlar insanların 

bu  və  ya  başqa  bir  tələbatını  ödəməK  qabiliyyətinə  malİKdirlər, 

insanların mənafelərinə, məqsədlərinə, cəhdlərinə cavab verə bilirlər. 

İqtisadi  ədəbiyyatda  belə  bir  fİKİr  vardır 

K

İ,

 

ne'mət  hər-hansı  bir 

şey və ya əşyadır, o insanın tələbatını ödəyir. Ne'mətə belə bir tə’rifin 

verilməsi  məhdud  xaranter  daşıyır.  Digər  baxışlara  görə  isə  ne'mət 

faydalı  ola  biləcəK  hər-hansı  bir  əşyanın  təcəssümüdür,  o  əməK 

məhsulu da, təbiətin bəhrəsi də ola bilər. 

İnsanlara  zəruri  olan  ne'mətlər  içərisində  xidmətlərin  xüsusi  rolu 

və  yeri  vardır.  Xidmət  insanın  məqsədəuyğun  fəaliyyətidir,  bu 

fəaliyyətin  nəticəsi  faydalı  səmərədir,  o  insanların  bu  və  ya  digər 

tələbatını ödəyir. 

Ne'mət anlayışını daha dərindən başa düşməK üçün onu əmtəədən 

fərqləndirmən  və  təsnifləşdirməK  lazımdır.  Müxtəlif  Kriteri-  yalar 

əsasında  ne'mətləri  müxtəlif  növlərə  ayırmaq  olar.  Ne'-  mətlərin 

qruplara ayrılmasının ən geniş yayılmış forması maddi və qeyri-maddi 

ne'mətlərdir. 

I.

 

Maddi  ne'mətlərə  aşağıdaKilar  aid  edilir:  təbiətin  bəxş  etdiyi 

ne'mətlər - torpaq, hava, iqlim;  istehsal nəticəsində yaranan məhsul - 

yeyinti məhsulları, binalar, tİKİlilər, maşınlar, avadanlıqlar və s. 

BeləlİKİə,  maddi  ne'mətlər  anlayışına  müxtəlif  xaranterli  faydalı 

şeylər  daxil  edilir.  Digər  finrə  əsasən  bu  ne'mətləri  mənimsəmə 

baxımından göstərilən Kateqoriyaya aid edirlər. 

II.

 

Qeyri-maddi  ne'mətlər.  Buraya  aşağıdaKilar  aid  edilir: 

insanların  qabiliyyətinin,  bacarığının  inKİşaf  etdirilməsinə  tə'sir  edən 

ne'mətlər.  Bu  ne'mətlər  qeyri-istehsal  dairəsində  yaradılır  -  səhiyyə, 

təhsil, incəsənət, Kİno, teatr, muzeylər və ilaxır. 

Qeyri  -  maddi  ne'mətlər  də  öz  növbəsində 

İKİ 

qrupa  bölünür:  a) 

daxili  qeyri-maddi  ne'mətlər.  Buraya  aiddir:  təbiətin  insanlara  bəxş 

etdiyi ne’mətlər (səs, deKİamasiya, musiqi qabiliyyəti, elmə 

135 

---

Əmtaə istehsalı və pul 

olan  bacarıq  və  s.);  b)  xarici  qeyri-maddi  ne'mətiər  -  insanların 

tələbatlarının  ödənilməsi  üçün  xarici  mühit  (işgüzar  əlaqələr,  e'tibar, 

himayə və i.a.). 

GöstərdİKİərimizdən  əlavə indİKİ  və gələcəK, birbaşa və dolayısı, 

uzunmüddətli və qısamüddətli ne'mətiər də mövcuddur. 

Ne'mətlərin  təsnifatında  ən  mühümü,  ən  əsası  iqtisadi  və 

qeyri-iqtisadi  ne'mətlərdir.  İqtisadi  ne'mətiər  iqtisadi  fəaliyyət 

nəticəsində  yaradılır.  İqtisadi  ne'mətiər,  ümumiyyətlə,  ne'mətlərin 

məhdudluğu  ilə  (məhdud  resurslar)  əlaqədardır.  Qeyri-iqtisadi  ne'- 

mətlər, yə'ni təbiətin bəxş etdiyi ne’mətiər insan əməyinin fəaliyyətinin 

nəticəsi  deyildir.  Bu  ne'mətiər  təbiətin  özündə  mövcuddur  (hava,  su, 

işıq və s.). Deməli, ne'mətlərin iqtisadiyyat baxımından istifadə oluna 

biləcəyi və məhdudluğu onları iqtisadi və qeyri-iqtisadi Kateqoriyalara 

ayırmağa əsas verir. 

Ne'mət  anlayışı  ilə  əmtəə  Kateqoriyasını  eyniləşdirməK  olmaz. 

Mübadilə üçün istehsal olunan spesifİK iqtisadi ne'mətə əmtəə deyilir. 

Ne'mətin heç bir xaranterindən ■ asılı olmayaraq onun mübadilə üçün, 

satılmaq üçün istehsal olunması həmin ne'məti əmtəə edir. 

Xidmət də əmtəə Kİmi çıxış edir. LaKİn, xidmətin istehlaK dəyəri, 

əşyalaşmış  forması,  yoxdur.  İKİncisi,  xidmətin  istehlaK  dəyəri  canlı 

əməyin faydalı səmərəsinin nəticəsidir. Üçüncüsü, xidmət əşya forması 

almır,  onu  sərvət  Kİmi  yığmaq  olmur,  o  istehsal  prosesində  İstehlaK 

olunur. 

§5. Pulun mahiyyəti və funnsiyaları 

Pulun  mahiyyəti  onun  yerinə  yetirdiyi  funKSİyalarla  izah  olunur. 

Pul istehsal olunan əmtəələrin dəyərinin və xidmətlərin ifadə olunması 

formasıdır.  Əmtəənin  dəyərinin  pulla  ifadəsinə  qiymət  deyilir.  Pul 

vasitəsilə əmtəələr və xidmətlər dəyişdirilir. 

Tarixən  əmtəə  tədavülündə  ümumi  eKvivalent  Kİmi  pul  rolunu 

duz,  dəri,  fil  sümüyü  və  s.  oynamışdır.  LaKİn  bu  barədə  müxtəlif 

mübahisələr  olduğu  üçün  pulun  mənşəyi  haqqında  rasional  və  tə- 

Kamül nəzəriyyələri yaranmışdır. 

Pulun  yaranma  mənşəyinin  rasional  nəzəriyyəsinə  görə,  pul 

insanlar  arasında  əmtəə  mübadiləsi  prosesində  dəyərlərin  hərəKəti 

üçün ən əlverişli vasitə Kİmi yaranmışdır. Məsələn, P.Samuelson pulu 

sün'i  sosial  şərt  Kİmi  nıüəyyən  edir.  AmerİKa  iqtisadçısı  C.Helbreyt 

belə  hesab  edir  Kİ,  nəcib  metalların  pul  funKSİyası  yerinə  yetirməsi 

insanlar arasında olan razılaşmanın məhsuludur. 

Pulun ya:ıranma mənşəyinin təKamül Konsepsiyasına görə pul heç 

də insanlar arasında olan razılaşmanın məhsulu deyil, o icti 

136 

---