İstehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması
İstehsal funı-tsiyası istehsalın fiziıd həcminin yalnız ayrıca firmada
istehsal amilləri nisbətinə görə istifadə olunmasını deyil, həm də
cəmiyyətin miqyasında həmin Kəmiyyətlər arasındaKi pro- porsiyanı
xaraıcterizə edir.
İstehsal funKSİyasının yeniləşməsi izoKvantdır. İzoKvant - istehsal
amillərinin bütün variantlarına uyğun gələn, onların istifadəsilə
məhsul buraxılışının eyni həcmdə tə'min olunmasını göstərən əyri,
həndəsi nöqtə yeridir. Həmin nöqtə yerində istehsal amilləri ilə onun
nəticələri arasındaıu asılılıq ifadə olunur; göstərilir Kİ, müəssisə
fəaliyyətinin təhlil spesifİKası istehsal funK- siyasmın reallaşdığı vaxt
dövründən asılıdır. Həmin vaxt dövrü isə qısa və uzunmüddətli olur.
Qısamüddətli dövrdə istehsal amilləri cəlb edilmiş halda olur və
uzunmüddətli dövr bütün istehsal amillərində dəyişİKİİK edilməsi
vaxtıdır.
AmerİKa iqtisadçıları Duqlas və Solou əsrimizin 20-ci illərində yüz
il ərzində taxıl istehsalının statistİKa tədqiqi əsasında əməK və Kapital
Kİmi istehsal amillərinin məhsul buraxılışının ümumi artımında
payını müəyyən etmişlər. Onlar aşKar etmişlər
K
İ,
əməK məsrəflərinin
1 faiz artırılması buraxılan məhsul artımının 3/4 hissəsini təmin edir;
Kapital məsrəfinin 1 faiz artırılması isə məhsul artımı buraxılışının
1/4-ni əldə etməyə imKan verir.
Bu nəticələr bütün cəmiyyətə aid olduğuna görə göstərilən in-
deıcslər (3/4 və 1/4)
aqreqat
adlanır; məhsul buraxılışı və istehsal
amilləri arasındaıcı asılılıq isə
Duqlas və Solou istehsal aqreqat
fuuKsiyası adı altında
həyata daxil olmuşdur. BeləlİKİə, Duqlas və
Solou nəticələri əsasında faydalılıq nəzəriyyəsi
iqtisadi üsul
adı ilə
təKİif olunmuşdur. Bu təKİifə görə «insan Kapitala vəsait qoyuluşu»,
əməK istehsal vasitələrinin, yə'ni Kapitalın artımına nisbətən istehsalın
yÜKsəlməsinə daha böyÜK fayda verir.
Ona görə də iqtisad elmi, hər şeydən əvvəl, əməK Kİmi istehsal
amilinin faydasını daha da yÜKSəltməyin yeni yollarını axtarır.
Burada insan münasibətləri nəzəriyyəsi, sosial partnyorluq və i.a.
müstəsna əhəmiyyət Kəsb edir
K
İ, bunlar da işçinin istehsalın
nəticələrində daha çox marağını təmin edən şərtlərdir.
İşçinin marağı
isə elə güclü amildir Kİ, onu səma cisimləri arasındaKi cazibə qüvvəsinə
bənzətməK olar.
Deyilənlər istehsalın yalnız əməKdən yaxşı istifadə olunması
hesabına artırılması deməK deyil. Söhbət başqa şeydən gedir. Duqlas
və Solou göstərmişlər
K
İ,
indi əməK istehsalın ən mühüm amilidir;
çünıd o daha çox məhsul buraxılışı təmin edir.
Müxtəlif istehsal növləri üçün istehsalın funKsiyaları müxtəlif olsa
da, onların hamısına ümumi xüsusiyyət xasdır.
294
istehsal amilləri, ilə məhsulun həcmi arasında asılılıq
Birincisi, istehsal həcmini artırmaq həddi vardır. Buna başqa,
bərabəı- şəraitdə bir resurs məsrəfini artırmaqla da nail oluna bi
l ər.
Belə
Kİ,
müəyyən miqdarda dəzgah və istehsal binaları olan firmaya
çoxlu sayda işçi cəlb edilməsilə istehsalı artırmağın həddi vardır, çünKİ
işləyənlərin sayının artmasından yaranan hər artım getdİKCƏ sıfra
yaxınlaşır.
İıdncisi, istehsal amillərinin qarşılıqlı əvəzlənməsi mövcuddur. Bu
halda istehsal amillərinin qarşılıqlı əvəz olunması istehsalın həcmi
azaldılmadan baş verir. Məsələn, işçilərin əməyi məhsuldar alətlərlə
təmin edildİKdə səmərəli olur. Belə alətlər olmadıqda istehsalın həcmi
azala bilər və ya işləyənlərin sayının çoxalması hesabına artar.
LaKİn
maşınların sayı az və maşının hər bir iş saatını əvəz etməK üçün çoxlu
sayda işçi olduqda daha çox miqdarda iş saatı tələb olunur.
İstehsal amillərinin qarşılıqlı fəaliyyəti hesabına bazarda satılmaq
üçün əmtəələr hazırlanır. Bu halda müəssisə əldə etdiyi ticarət mədaxili
ilə həm amil məsrəflərini ödəyir, həm də mənfəət qazanır. Eyni
zamanda ev təsərrüfatları da öz istehsal amillərindən gəlir əldə edir. Öz
gəlirlərinin Kəmiyyətindən asılı olaraq ayrı- ayrı təsərrüfatlar istehsal
olunan məhsulda müvafiq paylarını tələb edir. BeləlİKİə, istehsal
olunan məhsulun bölgüsü, gəlirlərin bölgüsü sistemi vasitəsilə baş
verir.
§4. İstehsal amillərinin optimal nisbəti və
dövriyyəsini sür’ətləndirməK yolları
Təbiətdə olduğu Kİmi cəmiyyətin iqtisadi həyatı da müəyyən
nisbətliyə əsaslanır. Məsələn, təKrar istehsalın ümumi iqtisadi,
sahələrarası, sahədaxili, istehsaldaxili və ərazi Kİmi nisbətləri vardır.
Bu nisbətlər şübhəsiz istehsal amilləri nisbətilə əlaqədardır. Doğrudur,
maddi ne'mətlərin istehsalı prosesində həmin amillər dəsti müəyyən
nisbətdə olur. Əsl məsələ onların optimal nisbətini tə'min etməKdir.
Bunu resurslardan, xüsusilə tÜKənən re- surslai'dan daha səmərəli
istifadə etməK, istehsal amillərinin düzgün əlaqələndirilməsi və xeyirli
əvəzlənməsi mənafeyi, getdİKCƏ güclənən rəqabət mübarizəsi
şəraitində bazarda üstün mövqe tutmaq cəhdi tələb edir. Ona görə də
müəssisə və ya firma sahibi çalışır Kİ, istifadə olunan istehsal amilləri
dəstində hər bir amilin daha çox gəlir gətirməsi üçün onların optimal
nisbətdə sərfinə nail olunsun. Belə
K
İ,
müəyyən müəssisədə mövcud
istehsal vasitələrini hərəKətə gətirməK üçün lazım olduğu miqdarda
işçi qüvvəsi cəlb edilərsə, istehsalın həm maddi, həm də canlı amillə-
295