Kapitalın tarixi iİKin formaları
hibləri, feodallar, bəylər və xanlar, ümumiyyətlə, feodallar, Krallar və
s., digər tərəfdən, xırda istehsalçılar - sənətnarlar və əsas e’tibarilə
Kəndlilər idi. Qeyd etməK lazımdır Kİ, sələm Kapitalının inKİşafı tacir
Kapitalının, məhz pul-ticarət Kapitalının inKİşafı ilə əlaqədardır.
Tacirlər pul borc edirlər Kİ, pulun vasitəsilə mənfəət əldə etsinlər, pulu
Kapital olaraq tətbiq etsinlər, yə’ni xərcləsinlər. Sələm Kapitalı borc
Kapitalından istifadə edilməsi xaraKterinə görə də fərqlənir.
Sələmçilərdən borc alınan pullar xırda istehsalçılar tərəfindən əsasən
qeyri-məhsuldar şəKİldə xərclənirdi. Kəndlilər, sənətKarlar aldıqları
pulları müxtəlif vergilərin, torpaq rentala- rımn və s. ödənilməsinə,
yaşayış vasitələrinin alınmasına sərf edirdilər. Quldarlar və feodallar
aldıqları pulları öz tüfeyli isteh- laKina, dəbədəbələrə sərf edirdilər.
Hər İKİ halda borc alınan pullar istehsaldan Kənarda sadəcə alqı və
tə’diyə vasitəsi Kİmi tətbiq olunurdu.
Bu
şəraitdə pul ancaq alacaqhmn,
yə’ni sələmçinin əlində Kapital Kİmi meydana çıxır.
Sələm Kapitalı ilə tacir Kapitalı məKan və zaman daxilində yanaşı
hərəKət edirdi və bir-birinə qarışırdı, çünKİ ən böyÜK sələmçi tacirlər
idi. Tacirlər sənətKar sexlərində və Kəndlilərdən aldıqları məhsulları
aparıb başqa bazarlarda nisbətən baha qiymətə satırdılar. Sələm
Kapitalı Kİmi, tacir Kapitalı da tam sərbəst idi, yə’ni o, istehsala tabe
deyildi.
§3. Ticarət və borc Kapitalı
Ticarət Kapitalı İKİ formaya, yaxud yarımnövə ayrılır. Birincisi,
əmtəə ticarət Kapitalı; İKİnci, pul-ticarət Kapitalı. LaKİn bunların hər
İKİSİ vahid tacir Kapitalı Kİmi fəaliyyət göstərir və Kapitalizm
şəraitində özünün müstəqilliyini itirib sənaye Kapitalına xidmət edən
bir forma alır. LaKİn Kapitalizmin inKİşafının
Ü K
pilləsində,
müstəqillİKİərini tam itirdİKİəri pillədə sənaye Kapitalının bu
formaları bir-birindən təKİənib ayrılmış və bir əldə toplanmışdı.
İstehsalda işlənən sənaye Kapitalından alqı-satqı Kapitalı şəKİində,
ticarət Kapitalı və banKİrin Kapitalı şəKİində borc Kapitalı ayrılır.
Ticarət Kapitalı dedİKdə, əmtəə tədavülü dairəsində tətbiq olunan
Kapital başa düşülür.
O,
sənaye Kapitalının təKrar istehsalına xidmət
edir. İstehsalın miqyasının artması, bazarın genişlənməsi və satış
şərtlərinin çətinlİKİərinin şiddətlənməsi ilə sənaye müəssisələrinin
idarə edilməsi və əmtəələrin reallaşması get- dİKCə daha-çətin və
iqtisadi cəhətdən faydasız olur. Ticarət Kapitalistləri sənayeçilərdən
əmtəələri topdan alırlar. Sənaye Kapitalistləri üçün bu sövdələşmə
əmtəələrin reallaşdırılması və ya əmtəə Kapitalının pul Kapitala
Ə-P-Ə'
çevrilməsi deməKdir.
311
Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
Ticarət
Kapitalının dövriyyəsi
(P-Ə-P')
təKCƏ əmtəələrin satışından əldə
edilən məbləğdən avans edilmiş Kapitalın ödənilməsini deyil,
həmçinin bu Kapitala görə mənfəət götürülməsini də nəzərdə tutur.
Azad rəqabət şəraitində ticarət mənfəəti norması orta mənfəət
norması səviyyəsində olmalıdır. MəTumdur
K
İ,
tədavül dairəsində
dəyər yaradılmır. Bəs ticarət mənfəəti nədir və onun yaradılmasının
hansı mənbələri vardır? Ticarət mənfəəti istehsal prosesində yaradılan
izafi məhsulun bir hissəsidir. Ticarət mənfəəti sənaye Kapitalistlərinin
öz əmtəələrini reallaşdırmaq üçün izafi məhsulun tacirə «güzəştə»
getdiyi hissəsidir. Normal iqtisadi və siyasi sabitlİK şəraitində tələb və
təKİifin münasib vəziyyətində tacirlər bu əmtəələri öz dəyərinə
uyğun qiymətə is- tehlaKçılara satırlar. Bu yolla izafi məhsulun bir
hissəsi istehsalçı Kapitalistin əlindən tacirin əlinə Keçir. Normal
ictimai istehsal şəraitində bütün Kapitallar bərabər mənfəət tələb edir.
Bölgünü aşağıdaKi misallarla aydınlaşdıraq. Fərz edəK
K
İ,
il boyu
avans edilən sənaye Kapitalı
900
dollara bərabərdir. Bu,
720 C
və
180V-
dən ibarətdir; izafi məhsul norması (m') 100 faizə bərabərdir. Onda
istehsal olunan bütün əmtəənin dəyəri: 720 C +180 V+ 180 m = 1080
olacaq. Bu halda
900
dollar məbləğində olan Kapital üçün orta mənfəət
norması:
1 ROm
p' =----------------- X100% = 20% olacaqdır.
700C + 180V
LaKİn tacir Kapitalistin tədavülü tutaq ı-d, 100 dollardır və onun
öz Kapitalı nisbətində mənfəət götürməyə ixtiyarı var. Bunu istehsalçı
Kapitalist bilir və sövdələşmədə bu formula əsasən izafi dəyərin
əvvəİKİnə nisbətən az hissəsini həvəslə güzəştə gedir:
pl ^ ----- l^Om ----- X100%-18%.
900K + 100K
Bu, fəaliyyətdə olan hər İKİ Kapitalist üçün orta mənfəət
normasıdır. Sənaye Kapitalı bütün ictimai Kapitalın 9/10 hissəsini
əhatə etdiyinə görə 180 məcmu xalis gəlirdən onun payına 180 X 9/10
= 162 düşür
K
İ, bu da 18%-ə bərabərdir. Ticarət Kapitalı isə ictimai
Kapitalın 1/10 hissəsini təşKİl edir, xalis gəlirdən onun payına 18
dollar düşür ıd, bu da 100-ün 18%-nə bərabərdir: 180 X 1/10 = 18%.
BeləlİKİə, izafi dəyər, yaxud xalis gəlir avans edilmiş Kapitalların
Kəmiyyətinə nisbətən sənaye mənfəətinə
(P)
və ticarət mənfəətinə
(H)
bölünür. Ticarət mənfəətini -
H,
ticarət mənfəəti normasını - H' , ticarət Kapitalını
-K
ilə işarə et- səK,
onu belə bir formulda əyaniləşdirə bilərİK: H' =H/K
X
100%
312