Kapitalın dövranı və dövriyyəsi
yat Kİmi deyil, vaxtaşırı bərpa və təKrar olunan bir proses Kİmi
götürülən dövranına
Kapitalın dövriyyəsi
deyilir. Kapitalın dövriyyəsi
vaxtı - istehsal vaxtı ilə tədavül vaxtından ibarətdir. İstehsal vaxtı -
Kapitalın istehsal dairəsində olduğu vaxtdır. İstehsal vaxtının çox
mühüm hissəsini iş dövrü əhatə edir. Tədavül vaxtı - Kapital öz pul
formasından məhsuldar formaya və əmtəə formasından pul
formasına çevrildiyi müddətdir. Tədavül vaxtının uzunluğu istehsal
vasitələrinin alınması və hazır məhsulların satılması şəraitindən və s.
asılıdır. Kapitalın hərəKəti bu İKİ vaxtın içində dövriyyələnir.
Kapitalın dövriyyə vaxtı onun avans edildiyi vaxtdan
ÜK
pul
formasında, laKİn xalis gəlir miqdarı həcmində artmış halda
sahibKara qayıtdığı dəyərin hərəKət müddətidir. Fəaliyyətdə olan
Kapitalın dövriyyə sür’ətini müqayisə et- məK üçün adətən 1 il
dövriyyə vaxtının təbii ölçü vahidi Kİmi qəbul edilir. Müxtəlif
Kapitalları il ərzində Keçirdiyi dövriyyələrin sayına bölməKİə onların
dövriyyə sür’ətini müəyyən etməK olar. Məhsuldar Kapitalın
ayrı-ayrı hissələrinin dövriyyəsindəKİ müxtəliflİK, onların hər birinin
öz dəyərini məhsulun üzərinə Keçirməsi üsulunun müxtəlifliyindən
irəli gəlir. Bununla əlaqədar olaraq Kapital əsas Kapitala və dövriyyə
Kapitalına bölünür. Qeyd etməK lazımdır
K
İ,
Kapitalın əsas və
dövriyyə Kapitalına bölgüsü onun tərKİb hissələrinin müxtəlif
şəKİldə dövretmə xaraKte- rindən və öz dəyərini məhsulun üzərinə
Keçirməsi üsulundan irəli gəlir. Məhsuldar Kapitalın istehsal
prosesində bütünlÜKİə iştiraK edən, aşındıqca öz dəyərini məhsulun
üzərinə hissə-hissə Keçirən ünsürlərinə
əsas Kapital
deyilir.
Dövriyyə
Kapitalı
məhsuldar Kapitalın o hissəsinə deyilir
K
İ,
onun
istehlaKi prosesində dəyəri bütünlÜKdə məhsulun üzərinə Keçir və
bir dövr ərzində pul formasında tamamilə Kapitalistə qayıdır.
Əsas və dövriyyə Kapitalının hərəKət sür’ətinin təhlili avans
edilmiş Kapital ilə tətbiq olunan Kapitalı fərqləndirməyi tələb edir.
Müəyyən müddət ərzində, məsələn, il ərzində avans olunmuş əsas
Kapitalın real məsrəfi illİK amortizasiya həcmində təzahür edir. Əsas
Kapitalın fizİKİ aşınması bundan ibarətdir
K
İ,
əməK vasitələri istifadə
gedişindən öz istehlaK dəyərini itirir, dəyəri isə istehsal olunan
məhsulun üzərinə Keçirilir. Kapitalın fizİKİ aşınması İKİ cür olur.
Birinci, əməK vasitələri onların tətbiqinin intensivliyinə və fəaliyyət
müddətinə münasib olaraq aşınmaya mə’ruz qalırlar. İKİnci, əməK
vasitələri təbii şəraitin tə’siri altında, habelə onların hazırlandığı
materialların daxili quruluşunda baş verən proseslər nəticəsində öz
xassəsini itirir. Belə- lİKİə, əsas Kapitalın fizİKİ aşınması dərəcəsi
maşınların və ava
315
Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
danlıqların
istifadə
müddətindən,
istehsal
prosesinin
intensivliyindən, əməK vasitələrinin Keyfiyyətindən, onların tətbiq
edildiyi texnoloji proseslərin xüsusiyyətlərindən, xarici mühitin
tə’sirindən, digər bir sıra başqa amillərdən asılıdır. Əsas Kapitalın
sür’ətlə aşınmasının qarşısını almaq üçün onların cari, orta və əsaslı
tə’mirinə əlavə Kapital sərf etməK lazımdır. Əsaslı təmir üçün vəsait
mənbəyi amortizasiya fondudur. Əsaslı təmir nəticəsində nəinKİ əsas
Kapitalın ünsürlərinin texnİKİ gücü, hətta dəyəri də bərpa olunur.
Əsas Kapitalın tə’mirinə sərf edilən Kapital əsas Kapitala daxildir.
Əsas Kapitalın fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq xidmətlərə sərf edilən
Kapital nə əsas, nə də dövriyyə Kapitalına daxil deyildir. LaKİn
təcrübədə həmin Kapital cari xərclər Kateqoriyasına daxil olduğuna
görə dövriyyə Kapitalına aiddir.
Əsas Kapitalın mə’nəvi aşınması onun fizİKİ aşınma dərəcəsindən
asılı olmayaraq. Kapitalın qiymətdən düşməsi nəticəsində baş verir.
Müasir dövrdə
ETT
ilə bağlı olaraq əsas Kapitalın mənəvi aşınması
çox yÜKSƏKdir. Mə’nəvi aşınmanın da İKİ növü var. Birinci, əməK
məhsuldarlığının artması nəticəsində əvvəİKİ KonstruKsiyalı
maşınların dəyərinin aşağı düşməsi sayəsində onların istehsalının
ucuzlaşması ilə əlaqədardır. İKİnci növ mə’nəvi aşınma eyni qəbildən
olan, laKİn daha təKmil KonstruK- siyalı məhsul vahidinə sərf edilən
məsrəflərin azalmasına səbəb olan maşınların yaradılması ilə
əlaqədardır.
Əsas Kapitalın aşınmasına müvafiq olaraq onun dəyərinin pul
formasında ödənilməsinə
amortizasiya
deyilir. Amortizasiya fondu
əməK vasitələrinin dəyərinin istehsal edilmiş əmtəələr üzərinə Keçən
hissələrinə
uyğun
amortizasiya
ayırmalarından
yaradılır.
Amortizasiya ayırmalarının məbləğinin əməK vasitələrinin dəyərinə
faizlə ifadə olunan nisbətinə
amortizasiya norması
deyilir. Bunda əsas
Kapitalın fizİKİ və mə’nəvi aşınması nəzərə alınır. Əgər amortizasiya
ayırmalarını -
A,
amortizasiya normasını - A*, əməK vasitələrinin
(əsas Kapitalın) dəyər Kütləsini - Q ilə işarə etsəK, onda amortizasiya
norması belə bir formulda
KonKretləşər:
A'
==
A/Q x 100%.
Əsas Kapitalın mə’nəvi cəhətdən sür’ətlə aşınması amortizasiya
normasını yÜKSəltməyə doğru aparır. TexnİKİ tərəqqinin sür’əti nə
qədər yÜKSƏK olarsa, əsas Kapitalın amortizasiya vaxtı daha çox
ixtisar olunur. Dövlət tənzimi metodu amortizasiya ayırmalarının
artmasına səbəb olur. Xüsusi investorlara yardım verməK məqsədilə
dövlət əsas Kapital elementlərinin xidmət müddətinin normativini
ixtisar etməK, həmçinin amortizasiya ayırmalarını artırmaq
qanunvericiliyini tətbiq edir. Amortizasiyanın sür’ətləndiril-
316