Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Aqrar münasibətlər və təsərriifatçılığın əsas formaları 

üzərində  fermerlərin  və  ya  dövlətin  müİKİyyəti  qərarlaşmışdır. 

Müxtəlif  öİKələrdə  bu  proses  müxtəlif  cür  həyata  Keçirilmişdir. 

Be

lə 

Kİ,  bə'zi  öİKələrdə  torpağın  müəyyən  hissəsi  dövlət  müİKİyyətinə, 

bələdiyyə  müİKİyyətinə  və  fermerlərin  müİKİyyətinə  çevrilmişdir. 

Digər  ÖİKələrdə  isə  torpaq  üzərində  dövlət  müİKİyyəti  bərqərar 

edilmiş  və  o,  istifadə  edənlərin  sərəncamına  verilmişdir.  Məsələn, 

1917-ci  il  OKtyabr  inqilabından  sonra  Rusiyada  formalaşan  sosialist 

təsərrüfat  sisteminə  daxil  olan  respublİKalarda,  o  cümlədən 

Azərbaycanda  torpaqlar  milliləşdirilərəK  dövlət  müİKİyyətinə 

çevrilmiş və onların əsas hissəsi pulsuz olaraq Kəndlilərin istifadəsinə 

verilmişdir. Tədricən KolleKtivləşdirmə həyata Keçirilmiş və Kolleıctiv 

Kənd 

təsərrüfatı 

müəssisələri-Kolxozlar 

yaranmışdır. 

Dövlət 

müİKİyyətində  olan  torpaqların  bir  hissəsində  isə  dövlət  Kənd 

təsərrüfatı  müəssisələri  -  sovxozlar  təşKİl  olunmuşdur.  Hollandiyada 

da  torpaq  dövlət  müİKİyyətindədir.  İsraildə  isə  Kənd  təsərrüfatına 

yararlı torpaqların 80%-i dövlətə məxsusdur. 

Bazar  iqtisadiyyatına  Keçidlə  əlaqədar  olaraq  aparılan  islahatlar 

nəticəsində  Azərbaycanda  torpaq  üzərində  müİKİyyətin  aşağıdaKi 

formaları qərarlaşmışdır: 

a)

 

dövlət  müİKİyyətində  olan  torpaqlar:  dövlət  meşə  fondu 

torpaqları, su fondu torpaqları, dövlət ehtiyatında olan torpaqlar və s. 

Dövlət  müİKİyyətində  olan  torpaqlar  ümumi  torpaq  fondunun  çox 

hissəsini təşKİl edir. 

b)

 

bələdiyyə müİKİyyətində olan torpaqlara yaşayış məntəqələrinin 

yerləşdiyi və onların ətrafında olan torpaqlar aiddir. 

v)  xüsusi  müİKİyyətdə  olan  torpaqlara  isə 

KO

İ

XOZ  VƏ

  sovxozların 

ləğv  edilməsi  nəticəsində  Kəndlilərin  müİKİyyətinə  verilmiş  torpaq 

sahələri daxildir. 

Torpaq  üzərində  müİKİyyət  müxtəlifliyi  ilə  yanaşı  torpaqdan 

istifadə  edən  təsərrüfatların  da  müxtəlif  formalarına  rast  gəlməK 

mümıcündür.  Bunlardan  ən  geniş  yayılmışı  fermer  təsərrüfatı 

formasıdır.  Fermer  təsərrüfatı  dedİKdə,  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 

əmtəəlİK  Kənd  təsərrüfatı  məhsulları  istehsal  edən  xüsusi  Kənd 

təsərrüfatı  müəssisəsi  nəzərdə  tutulur.  Fermerlər  ya  özlərinin  mül- 

Kİyyətində olan, ya da icarəyə götürülmüş torpaqlarda təsərrüfatçılıq 

edirlər. Bu təsərrüfatlarda əməK prosesi ya təsərrüfatçıların özləri, ya 

da muzdlu işçilərin vasitəsilə həyata Keçirilir. 

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən təsərrüfat formalarından 

biri  də  KolleKtiv  təsərrüfat  formasıdır.  Bu  təsərrüfatlar  dövlət 

müİKİyyətində  olan  və  istifadə  etməK  üçün  KolleKtivlərin 

sərəncamına verilən torpaqlarda təsərrüfatçılıq edirlər. Bunlara 

SSRİ-də 

mövcud  olmuş  Kolxozları,  İsraildə  olan  Kİbusları  və  s.  misal 

göstərməK olar. KolleKtiv təsərrüfatda məhsul istehsalı 

KO

I- 

321 

---

Aqrar münasibətlər 

leKtiv  üzvlərinin  birgə  işləməsi,  birgə  əməK  Kooperasiyası  əsasında 

həyata Keçirilir. Bir çox şəxsin birgə işləməsi isə fermer təsərrüfatına 

nisbətən bir çox üstünlÜKİərə malİKdir. Bir çox şəxsin eyni zamanda 

birlİKdə  işləməsi,  onlar  arasındam  qarşılıqlı  təmas  fərdi  qüvvələrə 

nisbətən  daha  məhsuldar  olan  ictimai  qüvvənin  əmələ  gəlməsinə 

səbəb  olur.  KolleKtiv  təsərrüfatlarda  KolleKtivin  üzvlərinin  birgə 

fəaliyyəti  yoldaşlıq,  bir-birinə  KÖməK  etməK  vərdişləri  də  aşılayır. 

Bütün bunlar isə KolleKtiv üzvlərinin şəxsiyyət Kİmi formalaşmasına 

imKan  yaradır.  Şəxsiyyət  isə  fərdiyyətə  nisbətən  daha  məhsuldar 

işləməK  imKanına  malİKdir. Bu  imKanın reallaşması  isə  işləyənlərin 

və idarəedənlərin sə'ylərindən asılıdır. KolleKtiv təsərrüfatların malİK 

olduğu 

imKanların 

nəticələrini 

İs- 

raildəKİ 

təsərrüfatların 

təcrübəsində daha aydın görməK olur. 

Kənd  təsərrüfatı  məhsulları  istehsalı  ilə  məşğul  olan  təsərrüfat 

formalarından  biri  də  dövlət  təsərrüfatlarıdır.  Bunlara  SSRİ-də  və 

digər sosialist öİKələrində mövcud olmuş sovxozları və qosxozları, 

müxtəlif  öİKƏlərdə  olan  elmi-təcrübə  stansiyalarını,  damazlıq  və 

toxumçuluq  təsərrüfatlarını  misal  göstərməK  olar.  Bunlar  dövlət 

müİKİyyətində olan torpaqlarda fəaliyyət göstərirlər. 

Bazar  iqtisadiyyatına  Keçidlə  əlaqədar  iqtisadçıların  çoxu 

Azərbaycan 

RespublİKasının 

Kənd 

təsərrüfatında 

quruluş 

dəyişİKİİKİə-  rilə  yanaşı  təşKİlati  dəyişİKİİKİərin  də  həyata 

Keçirilməsini, yə'ni təsərrüfat formalarının da dəyişdirilməsini zəruri 

hesab  edirlər.  Onlar  belə  hesab  edirlər  Kİ,  dövlət  müİKİyyətindən 

xüsusi  mül-  Kİyyətə,  KolleKtiv  təsərrüfatçılıq  formalarından  fərdi 

təsərrüfatçılıq formalarına Keçid Kənd təsərrüfatı məhsulları bolluğu 

yaratmağa imKan verəcəKdir. 

Müstəqil Azərbaycan RespublİKasının siyasi, iqtisadi və ictimai 

həyatında başlıca əhəmiyyət KƏsb edən və vacib dövlət əhəmiyyətli 

problemlərdən  biri  də  aqrar  sahədə  özəl  qurumların  təşKİl 

edilməsidir.  Hazırda  bu  problemin  həlli  ilə  əlaqədar  çox  mühüm 

dövlət  qanunları  işlənib  hazırlanmış  və  qəbul  edilmişdir.  Bu 

qanunların həyata Keçirilməsinə şərait yaradacaq müxtəlif normativ 

sənədlərin hazırlanması da başa çatmaq üzrədir. 

Özəl  qurumların  təşKİlinin  əsas  tərKİb  hissəsi  olan  özəlləşdirmə 

prosesi  çox  mürəKKəb,  çoxpilləli  və  məs'uliyyət  tələb  edən  bir 

tədbirdir.  Bu  işin  müvəffəqiyyətlə  başa  çatması  üçün  müasir  elmi 

Konsepsiya və icra-nəzarət mexanizmi işlənib hazırlanmışdır. 

Dünya aqrar təcrübəsində bir neçə tipİK nümunə vardır Kİ, onlar 

uğurlu başlanğıc Kİmi təbii-iqlim şəraiti və mentalitetlərin oxşarlığı ilə 

diqqəti cəlb edən digər öİKƏlərdə tətbiq oluna bilər. Belə bir təcrübə 

Azərbaycan  üçün  xüsusi  əhəmiyyət  Kəsb  edən  İsrailin  Kənd 

təsərrüfatı təcrübəsidir. 

322 

---