Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Cəmiyyətin inKİşafynda Kənd təsərrüfatının rolu 

ÇOX 

suvarmaya möhtacdır, su problemi isə müşKÜldür. Buna görə də 

mövcud torpaqların çox hissəsi lazımi səviyyədə istifadə olunmur. 

Torpağın  sün'i  münbitliyi  isə  cəmiyyət  üzvlərinin  fəaliyyətinin 

nəticəsidir.  Əlavə  əməK,  Kapital,  elm  sərfi  münbitliyin  artmasına 

səbəb olur. 

Torpaq,  xüsusilə  münbit  torpaq  sahələri  insanların  fəaliyyəti 

nəticəsində  getdİKCə  məhdudlaşır.  Bir  tərəfdən  urbanizasiyanın 

inKİşafı  -  şəhər  və  şəhərtipli  yaşayış  məntəqələrinin  çoxalması  və 

genişlənməsi,  yolların  və  boru  Kəmərlərinin,  eleKtrİK  ötürücüləri 

şəbəKƏEİnin genişlənməsi münbit torpaq sahələrinin Kənd təsərrüfatı 

dövriyyəcindən çıxmasına səbəb olur. Digər tərəfdən, torpağa «ögey» 

münasibət  onun  şoranlaşmasına,  eroziyaya  uğramasına,  bataqlığa 

çevrilməsinə və s. gətirib çıxarır. 

Başqa istehsal vasitələrindən fərqli olaraq torpağın münbit qatının 

məhsuldarlığı ona olan münasibətdən asılı olaraq dəyişilir. Buna görə 

də torpağa ayaq qoyan hər bir şəxs Keçmiş nəsillərdən əmanət qalmış 

bu təbii ne'məti gələcəK nəsillərə çatdırmağa çalışmalıdır. 

Kənd təsərrüfatı istehsalının xaraKterİK cəhətlərindən biri də onun 

mövsümi  xaraKter  daşımasıdır.  İstehsalın  mövsümi  xaraKteri  əməK 

və istehsal vasitələrindən istifadə edilməsinə də tə'sir göstərir. ƏməK 

cismi  olan  torpaq  ƏKİldİKdə,  toxum  səpildİKdə  və  məhsul 

becərildİKdə  əməyin  tə'siri  altında  olur.  Qalan  vaxtlarda  isə  istehsal 

prosesi təbii qüvvələrin tə'siri ilə baş verir. Kənd təsərrüfatında maşın 

və  mexanizmlərdən  istifadə  mövsümi  xaraKter  daşıyır.  Məsələn, 

toxumsəpən  maşınlardan  7-10  gün,  taxılyığan  Kombaynlardan  9-15 

gün istifadə edilir. 

Kənd təsərrüfatı istehsalının mövsümi xaraKteri məhsuldarlığa və 

qiymətlərə də müəyyən tə'sir göstərir. Məsələn, yaz-yay aylarında süd 

və tərəvəz məhsulları, payız aylarında meyvə nisbətən ucuz olur; qış 

aylarında  tərəvəz  istehsalı  daha  çox  xərc  tələb  edir  və  səmərəlilİK 

nisbətən aşağı olur və s. 

Kənd təsərrüfatı istehsalının xaraKterİK xüsusiyyətlərindən biri də 

bir sahənin tullantısından digər sahədə istifadə edilməsidir. BitKİçilİK 

sahəsinin tullantısı olan 

KÜ

I

ƏŞ VƏ S

.

 

heyvandarlıq sahəsində yem Kİmi, 

heyvandarlığın  tullantısı  olan  peyindən  isə 

ƏKİn- 

çilİKdə  gübrə  Kİmi 

istifadə olunur. Kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri arasında olan bu 

qarşılıqlı  əlaqəni  təbiətin  bərqərar  etdiyi  tullantısız  texnologiya 

adlandırmaq  olar.  Bu  texnologiyadan  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmış 

qaydada  istifadə  edilməsi  Kənd  təsərrüfatı  istehsalının  səmərəliliyini 

xeyli yÜKSəltməyə imKan yaradır. 

Kənd  təsərrüfatının  xaraKterİK  xüsusiyyətlərindən  biri  də  Kənd 

təsərrüfatı  məhsullarının  qiymətyaranma  prosesidir.  Əvvəllərdə 

öyrəndiyimiz Kİmi iqtisadiyyatın digər sahələrində qiymətyaranma 

319 

---

Aqrar münasibətlər 

prosesində orta sahə xərcləri mühüm yer tutur. Bu xərclərdən (maddi 

və canlı əməK məsrəflərindən) çox xərcləyənlər rəqabət mübarizəsində 

müf-lisləşir,  az  xərcləyənlər  isə  öz  mövqelərini  möh-  Kəmləndirirlər. 

Kənd  təsərrüfatı  sahələrində,  xüsusilə  əKİnçi-  lİKdə  qiymətyaranma 

tamamilə fərqli şəraitdə baş verir. Bu məhsulların qiymətləri orta sahə 

xərcləri əsasında deyil, pis torpaq sahələrində çəKİlən xərclər əsasında 

qərarlaşır.  ÇünKİ  yaxşı  və  orta  münbitlİK  səviyyəsinə  malİK  olan 

torpaq  sahələri  məhduddur,  onlar  cəmiyyətin  Kənd  təsərrüfatı 

məhsullarına olan tələbatını ödəməK üçün Kifayət deyildir. Bu tələbatı 

ödəməK  üçün  pis  torpaqlardan  da  istifadə  etməK  lazımdır.  Pis 

torpaqlardan  isə  o  vaxt  istifadə  olunar 

Kİ, 

ondan  istifadə  edənlər 

müəyyən miqdarda mənfəət əldə etmiş olsunlar. Pis torpaq sahələrində 

mənfəətliliyi  tə’min  etməK  üçün  dövlət  istehsalçılara  bə'zi  güzəştlər 

edir.  Buna  görə  də  əKsər  öİKələrdə  ıcənd  təsərrüfatı  istehsalı  dövlət 

büdcəsindən  olan  dotasiya  hesabına  həyata  Keçirilir.  Dövlət 

suvarma-meliorasiya  sistemləri  yaratmaqla,  reKultivasiya  işlərini 

həyata  ıceçir-  məKİə  Kənd  təsərrüfatı  üçün  yararsız  torpaqları  yararlı 

hala salır, istehsalçıları daha məhsuldar toxum və tinglərlə tə'min edir. 

Bütün bunlar məhsuldarlığın artmasına və istehsalçıların əlavə mənfəət 

əldə etməsinə şərait yaradır. 

§2. Aqrar münasibətlər və təsərrüfatçılığın 

əsas formaları 

MüİKİyyət  münasibətlərini  nəzərdən  KeçirərKən  mə'lum  oldu 

Kİ, 

Kənd  təsərrüfatının  əsas  istehsal  vasitəsi  olan  torpaq  müİKİyyət 

obyeı-tti  rolunu  da  yerinə  yetirir.  Bəşəriyyətin  inKİşafı-  nın  müxtəlif 

mərhələlərində  müİKİyyətin  müxtəlif  formalarına  təsadüf  edilmişdir. 

Müasir  mərhələdə  torpaq  üzərində  müİKİyyətin  əsas  formalarına  - 

xüsusi,  dövlət,  qrup  (səhmdar)  və  bələdiyyə  müİKİyyətini  aid  etməK 

olar. 

Torpaq  üzərində  müİKİyyətlə  və  torpaqdan  istifadə  edilməsi  ilə 

əlaqədar  olan  münasibətlər  aqrar  münasibətlər  adlanır.  Bu  aqrar 

münasibətlər 

ÜK 

növbədə  istehsal  vasitələri  üzərində  müİKİyyətin 

forması  ilə  müəyyən  olunan  ictimai  istehsal  münasibətlərinin  tərKİb 

hissəsidir.  Məhsuldar  qüvvələrin  inKİşafı  aqrar  münasibətlərin  də 

dəyişilməsinə səbəb olur. Belə 

K

İ,

 

feodalizmə iri torpaq sahibKarlığı və 

torpaqdan  istifadə  edən  təhKİmli  Kəndlilərin  olması  xaraKterİK  idi. 

Bə'zi  öİKƏlərdə  bu  müİKİyyət  forması  və  ona  müvafiq  müİKİyyət 

münasibətləri  tədricən  islahatlar  həyata  Ke-  çirməK  yolu  ilə  dağılır. 

Bə'zi  ÖİKələrdə  isə  baş  verən  burjua  inqilabları  nəticəsində  iri  torpaq 

sahibKarlığı ləğv edilmiş və torpaq 

320 

---