Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Aqrar münasibətlər və təsərrüfatçılığın əsas formaları 

israilin  Kənd  təsərrüfatı  üçün  səciyyəvi  cəhət  torpaq  üzərində 

dövlət  müİKİyyətinin  saxlanması,  torpaqdan  istifadənin  KolleKtiv 

(Kİbus)  və  Kooperativ  (moşav)  formalarının  tətbiqidir. 

Bu 

öİKədə 

KolleKtiv təsərrüfatın inKİşaf etdirilməsi qəribə görünsə də bə'zən elə 

hesab  edirlər 

K

İ,

 

inKİşaf  etmiş  Kapitalist  öİKƏsində  bu  müm-  KÜn 

deyildir.  LaKİn  torpağın  dövlət  müİKİyyətində  olmasına  və  ondan 

istifadənin 

KolleKtiv-KOoperativ 

formalarının 

mövcudluğuna 

baxmayaraq,  öİKədə  olan  hüquqi  baza  istehsalçılar  arasında  bazar 

münasibətlərinin formalaşmasına əlverişli şərait yarada bilər. 

Özəl  qurumların  inKİşaf  etdirilməsi  məqsədilə  yeni  yaradılan 

müxtəlif  növlü  təsərrüfatçılıq  formalarının  parametrlərinin  əsas 

götürülməsi  xüsusi  əhəmiyyət  Kəsb  edir.  Aqrar  sahədə  özəl 

qurumların  parametri  dedİKdə,  hər  şeydən  əvvəl  torpaq  sahəsinin 

ölçüsü,  mal-qaranın  sayı  və  istehsalın  həcmi  başa  düşülür. 

Bu 

cür 

təsərrüfatlar  yaradılarKən,  birinci  növbədə  onların  malİK  olduqları 

Kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqların  sahəsi  və  mal-qaranın  miqdarı 

düzgün  müəyyənləşdirilməlidir. 

Bu 

məsələnin  həlli  çox  vacib  olub, 

xüsusilə  Azərbaycan  RespublİKası  şəraitində  torpaqların  azlığı  və 

əməK qabiliyyətlilərin isə iş yerlərindən çox olması ilə əlaqədardır. 

Özəl  qurumların  təşKİli  və  onların  parametrləri  barədə  Litva 

RespublİKasında  xeyli  təcrübə  əldə  edilmişdir.  Məsələn,  Y.DonKU- 

sun  başçılıq  etdiyi  Kəndli-fermer  təsərrüfatının  32  heKtar  torpaq 

sahəsi  vardır.  Ümumi  torpaq  sahəsinin  29  heKtarı  ƏKİn  yeri  və  3 

heKtarı meşə sahəsidir. 1 baş atı, 1 ədəd traKtoru və 1 ədəd avtomobili 

vardır. 

Özəl  qurumların  təşKİlində  Latviya  RespublİKasında  daha 

səmərəli təcrübə toplanmışdır. Burada hər bir fermer təsərrüfatına orta 

hesabla 30 heKtar torpaq sahəsi düşür. 

Özəl 

qurumların 

təşKİl 

edilməsi 

sahəsində 

və  onların 

parametrlərinin 

müəyyənləşdirilməsində 

xarici 

öİKələrin 

də 

təcrübələrinin öyrənilməsi az əhəmiyyət KƏsb etmir. Xarici öİKƏlərdə 

fermer təsərrüfatlarının inKİşafına dair mə'lumatlardan aydın olur Kİ, 

hər  bir  fermer  təsərrüfatına  Yunanıstanda  4,3  heKtar,  İtaliyada  5,6 

heKtar,  BelçİKada  14,1  heKtar,  Niderlandiyada  14,9  heKtar, 

Almaniyada  16,0  heKtar,  İrlandiyada  22,7  heKtar,  Fransada  27,1 

heKtar,  LÜKsemburqda  28,6  heKtar,  DanimarKada  30,7  heKtar, 

Şotlandiyada isə 64,1 heKtar torpaq sahəsi düşür. 

Özəl  qurumların  təşKİli  zamanı  onların  əlverişli  parametrlərinin 

müəyyənləşdirilməsinə  dair  Avropanın  digər  öİKƏlərinin  də  xeyli 

səmərəli təcrübəsi vardır. Məsələn, Polşada Kənd təsərrüfatına yararlı 

torpaqların  tərKİbində  Kəndli-fermer  təsərrüfatlarının  istifadəsində 

olan torpaqların xüsusi çəKİsi 77 faiz təşKİl edir. Orta 

323 

---

Aqrar münasibətlar 

hesabla  hər  bir  Kəndli-fermer  təsərrüfatının  istifadəsində  olan 

torpaqların  sahəsi  5,3  hentardır.  Yuqoslaviyada  da  eyni  vəziyyət 

müşahidə olunur. Yuqoslaviyada 2,6 milyon xüsusi fermer təsərrüfatı 

vardır.  Onların  istifadəsində  olan  torpaqlar  cəmi  torpaqların 

tərKİbində  82,6  faiz  təşKİl  edir.  Orta  hesabla  hər  bir  Kəndli-  fermer 

təsərrüfatına 3,5 hentar torpaq sahəsi düşür. 

Özəl  qurumlar  təşKİl  edilərKən,  onları  xaraKterizə  edən 

göstəricilərdən  biri  də  işçilərin  sayıdır.  Məsələn,  ailədə  əməK 

qabiliyyətlilərin  sayından  asılı  olaraq  Kəndli-fermer  təsərrüfatlarının 

parametrləri  də  (torpaq  sahəsi,  mal-qaranın  sayı  və  s.  dəyişir). 

Kəndli-fermer  təsərrüfatlarının  inKİşafı  üzrə  inandırıcı  təcrübəyə 

malİK olan xarici öİKƏİərin, eləcə də müstəqil dövlətlər birliyinə daxil 

olan  bir  sıra  respublİKaların  (Belarusiya,  UKrayna,  Qazaxıstan  və  s.) 

bu sahədə iş təcrübələri göstərir Kİ, orta hesabla hər bir Kəndli-fermer 

təsərrüfatında 

(ixtisaslaşdırma 

nəzərə 

alınmaqla) 

əməK 

qabiliyyətlilərin  sayı  4  nəfər  olduqda  yÜKSƏK,  son  nəticələr  əldə 

olunur.  LaKİn  hazırda  fəaliyyət  göstərən  Kəndli-fer-  mer 

təsərrüfatlarının 

ƏKSəriyyətində 

onların 

hər 

birində 

əməK 

qabiliyyətlilərin sayı 2-3 nəfərdən çox deyil. Belə vəziyyət Kəndli-fer- 

mer təsərrüfatlarına yeniyetmələri və uşaqları işə cəlb etməyə məcbur 

edir.  Odur  Kİ,  yeni  Kəndli-fermer  təsərrüfatları  yaradılarKən  başqa 

amillər və şərtlərlə bərabər ailədə olan əməK qabiliyyətlilərin sayı da 

nəzərə  alınmalıdır.  Mə'lumdur  Kİ, respublİKamızda  çoxuşaqlı  ailələr 

çox, Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar isə azdır. Ona görə də hər bir 

adambaşına  düşən  Kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqlar 

K

İ

Ç

İ

K 

həcmə 

malİK  olur.  Belə  Kİ,  respublİKa  üzrə  hazırda  Kənd  təsərrüfatında 

çalışan hər bir işçiyə orta hesabla 6,0 heKtar Kənd təsərrüfatına yararlı 

torpaq,  o  cümlədən  2,2  heKtar  ƏKİn  yeri,  0,14  heKtar  biçənəK,  2,6 

heKtar otlaq sahəsi düşür. RespublİKanın ayrı-ayrı bölgələrində isə bu 

göstəricilər  bir  birindən  KƏSKİn  surətdə  fərqlənir.  Belə 

K

İ,

 

rayonlar 

üzrə  hər  bir  nəfər  Kənd  təsərrüfatına  yararlı  olan  torpaq  0,5-20,1 

heKtar,  ƏKİn  yeri  0,24-9,3  heKtar  arasında  tərəddüd  edir.  Odur  Kİ, 

özəl  qurumlar  təşKİl  edilərKən  bu  müxtəliflİK  mütləq  nəzərə 

alınmalıdır. 

Özəl  qurumlar  təşKİl  edildİKdə  onun  idarə  edilməsi  də  mühüm 

əhəmiyyət  KƏsb  edən  məsələlərdəndir.  Bu  baxımdan  İsveç  təcrübəsi 

diqqəti  cəlb  edir.  Belə  Kİ,  İsveçdə  Kooperativin  ali  idarəetmə  orqanı 

bütün vəzifəli şəxslərin - idarə hey'əti sədrinin. Katibin və mühasibin 

seçildiyi illİK ümumi yığıncaqdır. İri Kooperativlərin idarə hey'əti və 

ya şura daha çoxsaylı olur. Bu halda_ müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri 

üzrə sədr müavinləri də ola bilər. İsveç Kooperativində insanlar həm 

özlərinə,  həm  də  həmKarlarına  hörmət  etməyi  öyrənmişlər.  Ümumi 

yığıncaqda seçKİ Komissiyası yaradılır 

324 

---