Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Torpaq rentası vd torpağın qiyməti 

İcarə  haqqının  əsas  hissəsini  torpaq  rentası  təşKİl  edir.  Torpaq 

rentası  dedİKdə,  torpaq  sahiblərinin  torpağı  icarəyə  götürənlərdən 

aldıqları  torpaqdan  istifadə  haqqı  formasında  olan  gəlir  nəzərdə 

tutulur. Torpaq rentasının əmələ gəlmə səbəbləri torpağın müİKİyyət 

obyeKti  olması,  torpaq  sahələrinin  münbitliyinin  müxtəlif  olması, 

təsərrüfatçılığın müxtəlif intensivimdə aparılması və s. ilə əlaqədardır. 

Torpaq  rentasının  mənbəyi  isə  torpağı  becərən-  lərin  əməyi,  daha 

doğrusu, izafi əməyidir. Belə 

K

İ,

 

insan bu və ya digər dərəcədə əməK 

sərf  etməsə  ən  yaxşı  torpaq  belə  özlüyündə  məhsul  yetirə  bilmir. 

Atalar demişKən «Bitirər sünbülü İKİ şah damar - bir adı zəhmətdir, 

bir adı torpaq». 

İqtisadi ədəbiyyatda torpaq rentasının öyrənilməsi tarixi 300 ildən 

artıqdır. Rentanın elmi tədqiqinə 1662-ci ildə çap olunmuş «Vergilər və 

rüsumlar  haqqında  traKtat»da  rast  gəlməK  mümKÜndür.  KlassİK 

siyasi iqtisadın banisi olan V.Petti renta- nın əmələ gəlməsində əməyin 

rolunu, diferensial rentanı geniş izah etmişdir. O, topağın qiymətini və 

onu  müəyyən  edən  amilləri  göstərmişdir.  Sonralar  A.Smit  və 

D.RİKardo tərəfindən də torpaq rentası haqqında maraqlı tədqiqatlar 

aparılmışdır.  Torpaq  ren-  tası  nəzəriyyəsinin  inKİşafında  K.MarKSin 

da  xidməti  çox  olmuşdur.  K.MarKsa  görə  Kapitalist  torpaq  rentası 

icarədarların  torpağa  tətbiq  etdİKİəri  Kapital  üçün  orta  mənfəət 

çıxıldıqdan sonra izafi məhsulun torpaq sahiblərinə çatan hissəsidir. 

Müasir  dövrdə  dəbdə  olan  «EKonomİKS»  Kitabının  müəlliflərinə 

görə  isə  «iqtisadi  renta  çox  KƏSKİn  surətdə  məhdud  olan 

torpaqlardan  və  digər  resurslardan  istifadəyə  görə  ödənilən 

qiymətdir». 

Rentanın tarixi formalarından - quldar, feodal və Kapitalist torpaq 

rentasını  göstərməK  olar.  Quldarlıq  cəmiyyətində  torpaq  rentası 

qulların,  Kolonatların  və  xırda  azad  Kəndlilərin  əməyi  ilə  yaradılmış 

və  quldarlar  tərəfindən  mənimsənilmişdir.  Quldarlar  torpağı 

becərənlərin  nəinKİ  izafi  məhsulunu,  hətta  zəruri  məhsulunun  bir 

hissəsini  də  mənimsəyirdilər.  Qul  əməyinin  məhsuldarlığının  aşağı 

olmasına  baxmayaraq  qulların  ucuzluğu  və  çoxluğu  quldara  imKan 

verirdi Kİ, KÜlli miqdarda sərvət sahibi olsunlar. 

Feodal  torpaq  rentası  təhKİmli  Kəndli  əməyinin  nəticəsi  idi. 

TəhKİmli  Kəndli  qula  nisbətən  müəyyən  qədər  müstəqil  olsa  da  o 

torpağa  bağlı  idi.  İri  torpaq  sahibləri  olan  feodallar  torpağı  becərən 

təhKİmli  Kəndlilərin  izafi  məhsulunu  torpaq  rentası  formasında 

mənimsəyirdilər. Feodalizm cəmiyyəti  inKİşaf etdİKCə feodal torpaq 

rentası  da  müxtəlif  formalarda  təzahür  etmişdir.  Feodalizm 

cəmiyyətinin  inKİşafının 

ÜK

  dövrlərində  işləyib  ödəmə  rentası  üs- 

tünlÜK  Kəsb  edirdi.  TəhKİmli  Kəndli  həftənin  müəyyən  günlərini 

feodalın torpağını, müəyyən günlərini isə özünün və ya feodal- 

327 

---

Aqrar münasibətlər 

dan icarəyə götürdüyü torpağı becərirdi. Feodal torpağım becərməsi 

müqabilində  təhKİmli  Kəndli  heç  bir  haqq  almırdı.  TəhKİmli 

Kəndlinin sərf etdiyi zəruri və izafi əməK zaman və məKanca aydın 

hiss  olunurdu.  Feodalın  torpağında  sərf  olunan  əməK  izafi,  öz 

təsərrüfatında sərf olunan əməK isə zəruri əməK idi. 

Feodal  torpaq  rentasının  digər  forması  məhsul  rentası  idi.  Bu 

zaman  təhKİmli  Kəndli  feodala  rentanı  məhsul  formasında 

ödəyirdi. TəhKİmli Kəndli öz təsərrüfatında daha məhsuldar işləyir 

və istehsal etdiyi məhsulun müəyyən hissəsini feodala verirdi. 

Feodal  torpaq  rentasının  digər  bir  forması  pul  rentasıdır.  Bu 

renta əmtəə-pul münasibətlərinin inKİşafı ilə əlaqədar feodalizmin 

dağıldığı  dövrlərə  təsadüf  edir.  Feodallara  daha  çox  pul  lazım 

olduğu üçün onlar təhKİmli Kəndlilərdən məhsul əvəzinə pul tələb 

edirdilər.  TəhKİmli  Kəndlilər  istehsal  etdİKİəri  məhsulun  bir 

hissəsini  sataraq  onu  pula  çevirir  və  izafi  məhsulu  pul  formasında 

torpaq sahibinə verirdilər. 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  isə  torpaq  rentasının  aşağıdaKi 

formalarına  təsadüf  edilir.  Mütləq  torpaq  rentası  torpaq  üzərində 

xüsusi  müİKİyyət  inhisarı  ilə  bağlıdır.  Torpaq  sahibləri  (ayrı-ayrı 

şəxslər,  səhmdar  cəmiyyətləri,  dövlət)  ən  pis  torpaq  sahələrini  belə 

icarədarlara əvəzsiz, pulsuz vermirlər. Onlar bu sahələrin istifadəyə 

verilməsi  müqabilində  də  müəyyən  haqq  tələb  edirlər.  Bir  çox 

nəzəriyyəçilər torpağın milliləşdirilməsi, Kənd təsərrüfatının sənaye 

əsasları ilə aparılmasını misal göstərərəK müasir mərhələdə mütləq 

rentanın  aradan  çıxdığını  iddia  edirlər.  Bizə  belə  gəlir 

K

İ,

 

bu 

proseslər  bir  qrup  iuKİşaf  etmiş  öİKƏİərin  iqtisadiyyatına  xaraK- 

terİKdir.  Digər  öİKƏlərdə  isə  torpaq  üzərində  xüsusi  müİKİyyət 

inhisarı və bununla əlaqədar olaraq mütləq renta da qalmaqdadır. 

Müasir  mərhələdə  mövcud  olan  torpaq  rentasının  əsas  forması 

diferensial  rentadır.  Bu  renta  fərq  rentası  da  adlanır.  Diferensial 

rentanın  əmələ  gəlməsi  şərtləri  torpaq  sahələrinin  münbitliyinin 

müxtəlif  olması,  onların  satış  bazarlarına  yaxın  və  ya  uzaqda 

yerləşməsi, torpaqdan müxtəlif intensivlİKdə istifadə edilməsi və s. 

ilə  əlaqədardır.  Bu  rentanın  mənbəyi  torpağı  becərənlərin  izafi 

əməyi,  səbəbi  isə  torpaq  sahələrinin  təsərrüfat  obyeKti  inhisarında 

olmasıdır.  Torpaq  üzərində  təsərrüfat  obyeKti  inhisarı  o  deməKdir 

K

İ,

 

müəyyən  torpaq  sahələrində  bu  və  ya  digər  dövrlərdə  yalnız 

müəyyən  şəxslər  təsərrüfatçılıq  edə  bilərlər.  Diferensial  renta 

yaranma  mənbəyinə  və  mənimsənilmə  subyeKtinə  görə  birinci  və 

İKİnci  diferensial  renta  şəKİində  olur.  Birinci  diferensial  renta 

torpaq sahələrinin münbitliyi ilə əlaqədardır. Belə Kİ, daha münbit 

sahələrdə  məhsuldarlıq  daha  yÜKSƏK  olur.  Bunun  nəticəsində  də 

bu sahələrdə təsərrüfatçılıq edənlər daha yÜKSƏK gəlir 

328 

---