Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Torpaq rentası və torpağın qiyməti 

götürürlər.  Birinci  diferensial  renta  eləcə  də  torpaq  sahələrinin  satış 

bazarlarına,  nəqliyyat  qovşaqlarına  və  şairəyə  yaxın-uzaqda 

olmasından  asılı  olaraq  qərarlaşır.  Belə 

K

İ,

 

yaxınlarda  təsərrüfatçılıq 

edənlər  nisbətən  az  nəqliyyat  xərcləri  çəKİr,  məhsulları  nisbətən  az 

xarab  olur.  Nəticədə  də  onlar  uzaqlarda  təsərrüfatçılıq  edənlərə 

nisbətən  çox  gəlir  əldə  edirlər.  Birinci  diferensial  rentanın  əmələ 

gəlməsi  icarədarların  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  olmadığı  üçün  torpaq 

sahiblərinə  çatır.  Torpaq  sahibləri  bu  şərtlərdən  xəbərdar  olduqları 

üçün  həmin  sahələr  üçün  daha  çox  icarə  haqqı  tələb  edirlər.  İKİnci 

diferensial  renta  isə  təsərrüfatın  daha  intensiv  aparılması  ilə 

əlaqədardır.  Belə  Kİ,  ayrı-ayrı  icarədarlar  torpaq  sahələrinə  əlavə 

Kapital  tətbiq  etməKİə  məhsuldarlığı  artırmağa  nail  olurlar.  Bunun 

üçün  onlar  torpağın  becərilməsində  elmi-texnİKİ  tərəqqinin 

nailiyyətlərindən  istifadə  edir,  suvarma-meliorasiya  tədbirlərini 

həyata  Keçirirlər.  Bütün  bu  tədbirlərin  nəticəsində  də  məhsuldarlıq 

artır və üstəlİK mənfəət əldə edirlər. Bu mənfəət icarədarın fəaliyyəti 

ilə  əlaqədar  olduğu  üçün  torpaq  sahibinə  deyil,  icarədara  çatır.  Ona 

görə  də  icarə  müddəti  dövründə  İKİnci  diferensial  renta  icarədarın, 

icarə  müddəti  qurtardıqdan  sonra  isə  icarə  haqqını  artırmaq  yolu  ilə 

torpaq sahibinin əlinə  Keçir. Torpaq rentasının formalarından biri də 

hasilat  rentasıdır.  Mə  Tum  olduğu  Kİmi  bu  və  ya  digər  torpaq 

sahələrinin  təKİndə  müəyyən  mineral  maddələr  olur.  Hasilat 

sənayeçiləri  həmin  yeraltı  sərvətlərdən  istifadə  etməK  üçün  torpaq 

sahələrini  icarəyə  götürürlər.  İcarəyə  götürdÜKİəri  sahələr  üçün 

torpaq  sahiblərinə  icarə  haqqını  hasilat  rentası  şəKİində  verirlər. 

Hasilat rentasının həcmi faydalı qazıntı yatağının həcmi və Keyfiyyəti, 

torpaq səthinə və torpaq sahələrinin Kommuni- Kasiya xətlərinə yaxın 

və  uzaqda  olması  və  s.  amillərdən  asılı  olaraq  müxtəlif  olur.  Hasilat 

rentası da diferensial renta şəKİində təzahür olunur. 

Torpaqdan  istifadə  ilə  əlaqədar  olaraq  əmələ  gələn  rentanın 

formalarından  biri  də  inhisar  rentasıdır.  Mə  Tum  olduğu  Kİmi  bə'zi 

Kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi xüsusi şəraitin olmasını 

tələb  edir.  Məsələn,  hər  yerdə  zə'fəran,  subtropİK  bitKİlər  və  s. 

yetişdirməK  mümKÜn  deyildir.  Belə  xüsusi  şəraiti  olan  torpaqlar 

olduqca məhdud, məhsullara olan tələbat isə xeyli yÜKSƏKdir. Buna 

görə  də  bu  məhsullar  yÜKSƏK  inhisar  qiymətilə  satılır  və 

təsərrüfatçılıq  edənlər  inhisar  mənfəəti,  üstəlİK  mənfəət  əldə  edirlər. 

Bu  ÜstəlİK  mənfəət  daimi  xaraKter  daşıdığı  üçün  torpaq  sahibləri 

həmin sahələri inhisar rentası müqabilində icarəyə verirlər. 

TİKİnti sahələri üçün olan renta da torpaqdan istifadə ilə əlaqədar 

yaranan rentanın formalarından biridir. TİKİnti sahələri üçün 

329 

---

Aqrar münasibətlar 

renta  -  yaşayış  binaları,  sənaye,  ticarət  müəssisələri  və  başqa 

müəssisələr  tİKməKdən  ötrü  torpaq  icarə  edən  sahibKarların  torpaq 

sahibinə  verdİKİəri  rentadır.  Torpaq  sahələrinin  KommunİKasiya 

xətlərinə,  yaşayış  məntəqələrinin  mərKəzinə  yaxın  və  uzaq 

olmasından asılı olaraq bu rentanın da miqdarı müxtəlif olur. 

Torpaq  müəyyən  mə’nada  əməK  məhsulu  olmasa  da  müİKİyyət 

obyeKti olduğu üçün bazar iqtisadiyyatı şəraitində alqı-satqı ob- yeKti 

rolunu  oynayır.  K.MarKsa  görə  torpağın  qiyməti  Kapitallaş-  mış 

rentadır, yə'ni torpağın qiyməti torpaq sahəsindən götürülən rentanın 

miqdarından asılı olaraq müxtəlif olur. Torpağın qiymətinə tə'sir edən 

amillərdən  biri  də  bann  faizi  normasıdır.  Torpağın  qiyməti  renta  ilə 

düz, banK faizi norması ilə tərs mütənasibdir: 

renta 

Torpağın qiyməti = ---------------------------------- x 100% 

banK faizi norması 

Cəmiyyətin inKİşafı ilə əlaqədar torpağın qiyməti də artır. ÇünKİ 

məhsuldar qüvvələrin inKİşafı bir tərəfdən rentanın yÜK- səlməsinə, 

digər tərəfdən isə faiz normasının aşağı düşməsinə səbəb olur. 

§5. Azərbaycanda aparılan aqrar islahatların 

əsas istiqamətləri 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  Kəndli-fermer  təsərrüfatları  res- 

publİKada  əhalinin  ərzaq  məhsullarına  olan  tələbatının  yaxın 

gələcəndə  ödənilməsinin  ən  güclü  ehtiyat  mənbəyidir.  Məhsul 

bolluğunun  yaradılması  Kəndli-fermer  təsərrüfatlarının  innişafı 

şəraitində bir sıra şərtlərin və amillərin düzgün nəzərə alınmasından 

asılıdır.  Bunlardan  ən  başlıcası  Kəndli-fermer  təsərrüfatlarının  inKİ- 

şafının əsas istiqamətlərini müəyyən etməndir. 

Əvvəla,  nəzərə  almaq  lazımdır  ni,  nəndli-fermer  təsərrüfatları  xüsusi 

təsərrüfatçılıq forması olub, müstəqil fərdi və ya nollen- tiv əməyə və iqtisadi 

fayda  götürmən  prinsipinə  əsaslanan  sahib-  narlıq  formasıdır.  Onun 

fəaliyyəti 

«Kəndli-fermer 

təsərrüfatları 

haqqında» 

Azərbaycan 

Respublinasının  Qanununa  müvafiq  olaraq,  fərdi  şəxsin,  ailənin,  yaxud 

qarşılıqlı  razılıq  əsasında  yaradılmış  bir  qrup  əmən  qabiliyyətli  şəxslərin 

əməyinə  istinad  edir.  Kəndli-  fermer  təsərrüfatları  ölnəmizdə  mövcud  olan 

nolxoz,  sovxoz  və  digər  Kənd  təsərrüfatı  müəssisələrinin  əsasında 

yaradılmaqla, digər özəl və dövlət qurumları ilə bərabər hüquqa malindir və 

istehsalın  quruluşunu  müəyyən  etməndə  istehsal  olunan  məhsulun 

qiymətləndirilməsi,  e'malı,  mübadiləsi,  satışı  və  sair  məsələlərin  həllində 

sərbəstdir. 

330 

---