Ticarət və borc Kapitalı
Bu proseslər nəiriKİ əmtəənin alınması üçün istifadə edilən tədavül
Kapitalının vaxtaşırı avans edilməsini, habelə onların real-
laşdırılmasının təşKİlinə müəyyən məsrəflərin olmasını tələb edir. Bu
məsrəflərə tədavül xərcləri deyilir. Tədavül xərclərinin İKİ növü var:
məhsulun əmtəə forması ilə, onun alqı-satqısı ilə əlaqədar olan
xərclər xalis tədavül xərcləri adlanır, istehsalın tədavül dairəsində
davamı ilə əlaqədar olan xərclərə isə əlavə tədavül xərcləri deyilir.
Qabaqcıl Kapitalist öİKələrində tədavül xərcləri pəraKəndəsatış
əmtəə dövriyyəsi dəyərinin 30%-dən 50%-ə qədərini əhatə edir. Əlavə
tədavül xərcləri öz təbiətinə görə istehsal xərcləri ilə eynidir. ÇünKİ
əmtəələrin
qablanması,
saxlanması,
onların
reallaşdırma
məntəqələrinə çatdırılması üzrə əməliyyatlar, mahiyyətcə istehsal
prosesinin tədavül dairəsində davamıdır. Kapitalizm inKİşaf etdİKCə
öİKƏlər arasında ticarət əlaqələri də son dərəcə genişlənir.
Kapitalizm o zaman bərqərar olub özündən əvvəİKİ quruluşların
bütün əsas izlərinə son qoyur
Kİ,
əmtəə tədavülü dövlət hüdudlarını
basıb xarici öİKƏlərə Keçir. Xarici ticarət vasitəsilə beynəlxalq əməK
bölgüsünün üstünlÜKİə- rindən istifadə olunur. Xarici ticarət ixrac və
idxaldan ibarətdir. İxrac - başqa öİKƏlərə mal aparmaq, idxal
dedİKdə isə başqa öİKƏlərdən mal gətirilməsi başa düşülür, İdxal ilə
ixrac arasın- daKi nisbətə ticarət balansı deyilir. Əgər ixrac edilən
əmtəələrin dəyəri idxal edilən əmtəələrin dəyərindən çoxdursa, onda
Ö
İ
KƏ
aK- tiv ticarət balansına malİKdir. Bu şərtlə
K
İ,
ixrac möhtəKİrlİK
məqsədilə öİKənin sərvətinin daşınıb talan edilməsi formasında
aparılmasını özündə ifadə etməsin. Eyni bir halda idxal ixracdan çox
olarsa, passiv ticarət balansı yaranır.
Əmtəə Kapitalı ticarət Kapitalı şəKİində xüsusiləşdiyi Kİmi, pul
Kapitalı da borc Kapitalı şəKİində xüsusiləşir, yə’ni borc Kapitalı, faiz
gətirən pul Kapitalı formasında meydana çıxır. Bəs borc Kapitalı
harada əmələ gəlir? Sənaye Kapitalı borc Kapitalının əsas
mənbəyidir. Sənaye Kapitalının dövriyyəsi əsasında müəssisələrdə
müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti əmələ gəlir. Məs., əsas Kapitalın
amortizasiyası ‘fondunu təşKİl edən zaman müvəqqəti sərbəst pul
vəsaiti yığılır. Bu pul əsas Kapitalın alınmasına bir neçə ildən sonra
sərf edilir Kİ, həmin müddət ərzində onu ehtiyacı olanların
istifadəsinə verməK olar. Əsas Kapitaldan başqa, dövriyyə
Kapitalının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəssisələrdə sərbəst pul
vəsaitləri əmələ gəlir və s. BeləlİKİə, təKrar istehsal gedişində sərbəst
pul Kapitalı yaranır. Buna görə də pul Kapitalı xüsusi istehlaK
dəyərinə malİK olur, bir əmtəə Kİmi spesi- hK tədavüldə «satılır».
Çox vaxt hazır əmtəəni hələ Kapitalist satmamış ona xammal almaq
lazım olur. Deməli, onun satıcı ol-
313
Kapital haqqında nəzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
duğu vaxtla alıcı olduğu vaxt üst-üstə düşmür. Bir sahibKarın əlində
müvəqqəti sərbəst pul Kapitalı olduğu halda, digər sahib- Karın bu
artıq pula ehtiyacı olur. Sərbəst pul sahibi borc verir, ehtiyacı olan isə
borc alır. Deməli, borc Kapitalı elə bir pul Kapitalıdır Kİ, onun
müİKİyyətçisi bu Kapitalı bir müddətə mə’lum əvəz müqabilində
digər Kapitalistə verir. LaKİn borc Kapitalının sahibi onun üzərində
müİKİyyət hüququnu özündə saxlayır. Pul Kapitalın hərəKət
formulu belədir:
P - P '
. Borc verilən P öz müİKİyyət- çisinə
P + H
Kİmi qayıdır. Deməli, borc alan Kapitalist borc verənə üstəlİK artım
da verir
K
İ,
buna faiz deyilir. Borc faizi - sənayeçi və ya ticarət
Kapitalistinin aldığı borc üçün mənfəətdən pul Kapitalistinə verdiyi
hissədir. Borc Kapitalı alverində Kapital üzərində müİKİyyət
funKsiyası onun tətbiqi funKsiyasından, yə’ni sahibKarlıq
funKsiyasından ayrılır. BeləlİKİə, mənfəət İKİ yerə bölünür: faiz və
sahibKar gəliri. Mənfəətin, fəaliyyətdə olan Kapitalistlərdə qalan
hissəsinə sahibKar gəliri deyilir. Faiz məbləğinin borc verilən pul
Kapitala olan nisbəti faiz norması adlanır. Əgər
faizi-Z , faiz normasını
- Z ' ,
borc verilən Kapitalı
A
ilə işərə et- səK,
faiz normasını belə əyaniləşdirməK olar: Z' =
Z / Ä x 1 0 0 %
§4. Kapitalın dövranı və dövriyyəsi
Real Kapital, yə’ni həqiqi Kapital maddi sərvətin artırılmasına
xidmət edir və təKrar istehsal prosesində üç mərhələdən Keçir.
Kapitalist istehsal üsulunun varlığı üçün inKİşaf etmiş və daimi
İnKİşaf edən əmtəə tədavülü əsas şərtdir. Bu hərəKətin başlanğıc
nöqtəsi əmtəə tədavülünün son məhsulu olan pul Kapitalın İİK
təzahür formasıdır. Məhz buna görədir
K
İ,
sənaye Kapitalının
fəaliyyətə başlaması və
ÜK
hərəKət mərhələsi pul Kapitalı forması
alır, son üçüncü mərhələdə də iİKİn
ŞƏK
İ
Ə
düşmüş olur.
Ümumiyyətlə, Kapital İKİ ümumi prosesdən. Kapitalın dövranı isə
üç mərhələdən Keçir. Kapitalın ardıcıl surətdə bir formadan
başqasına çevrilməsinə və üç mərhələ əhatə edən hərəKətinə
Kapitalın dövranı
deyilir. Dövranı bütövlÜKdə belə təsvir etməK
olar:
P - Ə < ^ ^ . . . İ . . 0 / - P ' '
iv
Kapital dövranının hər üç mərhələsi bir-biri ilə sıx əlaqədardır və
bir-birindən asılıdır. Kapitalın dövranı yalnız o halda normal baş
verir
K
İ,
onun müxtəlif fazaları ləngimədən bir-birinə Keçsin.
Göründüyü Kİmi, sənaye Kapitalının dövranı istehsal və tədavül
proseslərinin vəhdətindən ibarətdir. Hər bir Kapital arası Kəsilmədən
dövran edərKən, onu daim təKrar edir. BirdəfəlİK əməliy-
314