istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması
daha da artır. Konveyer-axın xətlərində məhsul istehsalı ayrı- ayrı
işçilərdən deyil, müəyyən qrup üzvlərindən asılı olduğu üçün vaxta
görə əməK haqqının xüsusi çəKİsi də artır. Sənayecə in- Kİşaf etmiş
öİKƏlərdə işçilərin 70-80%-i vaxta görə əməK haqqı alırlar.
İstehsal olunan məhsulun miqdarı və Keyfiyyəti ayrı-ayrı işçilərin
fəaliyyətindən asılı olan sahələrdə işə görə əməK haqqı ödənilir. Bu
sahələrdə işləyənlərin aldıqları haqq işin miqdar və Keyfiyyətindən, iş
vahidinin qiymətindən asılı olur.
ƏməK haqqının ödənilməsinin bu İKİ formasının müxtəlif
sistemləri də tətbiq olunur. Əsrin əvvəllərində teylorizm, fordizm
sistemləri üstünlÜK Kəsb etmişdir. 60-cı illərdə bu sistemlər nisbətən
Kobud olduğu üçün, insan amilini istehsal vasitələrinin hissəsinə
çevirdiyi üçün xeyli tənqid olunmuşdur. Müasir mərhələdə daha incə
sistemlər «mənfəətdə iştiraK», «iş yerinin analitİK qiymətləndirilməsi»,
«xidmətə görə» və s. tətbiq olunur. ƏməK haqqının təşKİlinin bu incə
sistemlərinin tətbiqində məqsəd işçinin əməyi ilə yaradılan izafi
məhsul «gülə-gülə, işçinin ruhu incimədən» müİKİyyətçilər tərəfindən
mənimsənilməsini tə'min etməK- dir. MüİKİyyət sahibləri və onların
sərəncam verənləri lazım olduqda «xidmətə görə» haqq alanların işsiz
qalmalarına da sərəncam verirlər.
İstehsalın şəxsi amilinin aldığı əməK haqqı səviyyəsinə görə:
nominal və real əməK haqqına ayrılır. Nominal əməK haqqı de- dİKdə,
işçinin pul formasında aldığı haqq nəzərdə tutulur. 100 min manat, 500
rubl, 100 dollar və s. Nominal əməK haqqının səviyyəsi müxtəlif
öİKƏlərdə, müxtəlif sahə və müəssisələrdə (firmalarda) çox
müxtəlifdir.
Nominal əməK haqqının müxtəlif öİKƏlərdə müxtəlifliyi
Ö
I
KƏ
- nin
iqtisadi
inKİşaf
səviyyəsindən,
həmKarlar
təşKİlatlarının
mübarizliyindən, təbii şəraitdən və s. asılıdır. ÖİKənin iqtisadi inKİ-
şaf səviyyəsinin əsas göstəricisi əməK məhsuldarlığı olduğu üçün
onun yÜKSƏK olduğu öİKƏlərdə nominal əməK haqqının səviyyəsi
də yÜKSƏK olur və əKsinə. ƏməK məhsuldarlığı ilə əməK haqqı
arasında müəyyən nisbət, qanunauyğunluq mövcuddur. Belə Kİ,
nisbətən yÜKSƏK əməK haqqı alan işçi daha məhsuldar işləyir və
nəticədə öİKədə ictimai əməK məhsuldarlığı daha yÜKSƏK olur.
ƏməK məhsuldarlığı yÜKSəldİKCə əməK haqqı da artırılmalıdır.
LaKİn əməK məhsuldarlığının artım sürəti daha yÜKSƏK olmalıdır.
Müəyyən bir öİKənin müxtəlif sahə və firmalarında nominal əməK
haqqının müxtəlifliyi əməK şəraitindən, fərdi əməK məhsuldarlığı
səviyyəsindən, işçinin təhsil səviyyəsindən, ixtisas dərəcəsindən, milli,
irqi, cinsi fərqlərindən və s. asılı olaraq müxtə- 306
ƏraəK haqqının mahiyyəti və formaları
lif olur. Məsələn, dəniz neftçilərinə qurudaKilara nisbətən yÜKSƏK
ha(}qın ödənilməsi iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış prosesdir.
işçinin aldığı nominal əməK haqqı onun və ailəsinin yaşayışı
haqqında təəssürata malİK olmaq imKanını vermir. İşçinin və ailəsinin
yaşayışı haqqında təəssürat onun aldığı real əməK haqqı əsasında
mümKÜndür. Real əməK haqqı dedində, işçinin aldığı nominal əməK
haqqı müqabilində əldə etdiyi istehlan şeyləri və xidmətlərin
məcmusu nəzərdə tutulur. Real əmən haqqı bir sıra amillərin tə’siri
nəticəsində qərarlaşır. Bu amillərə nominal əmən haqqının miqdarı,
vergi və sair ödəmələr, istehlan şeyləri və müxtəlif xidmətlərin
(nommunal - məişət, təhsil, səhiyyə və s.) qiymətləri səviyyəsini
göstərmən olar. Digər amillər sabit qalıb işçinin aldığı nominal əmən
haqqı yünsən olarsa onun və ailəsinin yaşayış səviyyəsi də yünsən olar
və ənsinə. Nominal əmən haqqı sabit qaldıqda vergilərin və
qiymətlərin səviyyəsindən asılı olaraq işçinin və ailəsinin yaşayış
səviyyəsi yünsən və ya aşağı ola bilər. Nominal əmən haqqının
yünsəldiyi şəraitdə qiymətlərin səviyyəsi daha sür’ətlə yünsələrsə, real
əmən haqqı aşağı düşə bilər. 90-cı illərin əvvəllərinə nisbətən işçilərin
aldıqları nominal əmən haqqı xeyli yünsəlməsinə baxmayaraq,
çoxunun real vəziyyətləri xeyli pisləşmişdir. Çünni qiymətlərin artım
sürəti xeyli yünsən olmuşdur Müxtəlif ölnələrdə ümumi daxili
məhsulda əmən haqqının xüsusi çənisi çox müxtəlifdir. Eyni zamanda
bu ölnələrdə əmən haqqı üzrə yeridilən iqtisadi siyasət də çox
müxtəlifdir. ABŞ, Fransa, İspaniya, Hollandiyada əmən haqqının milli
minimum səviyyəsi dövlət tərəfindən müəyyən edilir. ABŞ-da metal
e’malı sahələrində minimum saatlı əmən haqqı 1981-ci ildə 3,35 dollar,
1990-cı ildə 3,8 dollar olmuşdur. Belçina və Yunanıstanda isə milli
minimum əmən haqqı səviyyəsi dövlət, həmnarlar ittifaqı və sahib-
narlar arasındanı razılığa əsasən müəyyən edilir. İtaliya və İngiltərədə
isə milli minimum yoxdur, bu ölnələrdə sahələr üzrə minimum əmən
haqqı müəyyən edilir.
Minimum əmən haqqı müəyyən edildində işləyənə vaxt vahidi
üçün ondan aşağı haqq ödəmən qeyri-mümnündür. Bu səviyyədən
yuxarı ödəmən isə sahibnardan asılıdır.
307
Kapital haqqında ndzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi
XVII
FƏSİL. KAPİTAL HAQQINDA
NƏZƏRİYYƏLƏR.
ONUN DÖVRANI VƏ DÖVRİYYƏSİ
§1. Kapital nəzəriyyələri
Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində Kapital Kateqoriyasının öyrənilməsi,
onun hərəKətinin nəzərdən Keçirilməsi azad sahib- Karlar üçün böyÜK nəzəri və
təcrübəvi
əhəmiyyətə
malİKdir.
Tarixi
ardıcıllıq
baxımından
Kapital
nəzəriyyələrini belə qruplaşdırmaq olar: birinci, Kapitalın merKantilist təsviri;
İKİnci, Kapitalın fi- zioKrat tədqiqi; üçüncü. Kapitalın KİassİK burjua tə'rifi;
dördüncü, Kapitalın marKsist tə'rifi; beşinci. Kapitalın neoKİassİK və müasir
izahı.
XV
əsrdə burjua siyasi iqtisadının
ÜK
cərəyanı mernantilizm
meydana gəldi. Mernantilizm italyanca «tacir» sözündən əmələ gəlib.
XVI - XVIII
əsrlərdə Qərbi Avropa öİKƏİərinin iqtisadi inKİ- şafında baş
verən mühüm dəyişİKİİKİəri merKantilizm özündə
ƏKS
etdirir.
MerKantilistlər sərvəti pul ilə eyniləşdirirdilər. «Sərvət puldur» - deyə
onu qızıl və gümüş yığımındEm ibarət sayırdılar.
İİK
merKantilizm
XV-XVI
əsrlərdə, son merKantilizm isə
XVII - XVIII
əsrlərdə fəaliyyətdə olmuşdur.
İI
K
sistem «Monetar sistem» («SİKKƏ
sistemi»),
son
inKİşaf
tə'limi
isə
«ManufaKtura
sistemi»
adlandırılmışdır. İnKİşaf etmiş merKantilizm «antiv ticarət balansı»
sistemini müdafiə edirdi. Artıq merKantilistlər pula həqiqi Kapital
Kİmi yanaşırdılar. Onlar göstərirdilər Kİ, pulun yeni pul «yaratması»
üçün o, hərəKətə gətirilməlidir.
XVIII
əsrin 50-ci illərində Fransada meydana çıxan fizioKratlar
sistemi burjua KİassİK siyasi iqtisadın
Ü K
cərəyanlarından biridir.
FizioKratlar öz «xalis məhsul» tə'limində izafi məhsul mənbəyini
merKantilistlərin əsas fİKİrlərinin ƏKsinə olaraq, tədavül dairəsindən
istehsal dairəsinə Keçirmiş və beləlİKİə, Kapitalist istehsalını təhlil
etməyin əsasını qoymuşlar. Laicin fizioKratlar ancaq Kənd
təsərrüfatının məhsullarını əsil sərvət hesab edirdilər. Fi- zioKratların
tə'liminə görə məhz ƏKİnçilİKdə təbiətin^_yardımı ilə «xalis məhsul»
əmələ gəlir. Onlar ƏKİnçi əməyindən başqa, bütün digər istehsal
sahələrində, o cümlədən sənaye sahələrində sərf olunan əməyi
qeyri-məhsuldar əməK adlandırırlar. KİassİK siyasi iqtisadın
banilərindən biri olan A.Smit Kapitalın təhlilini bütün maddi istehsal
dairəsinə şamil edirdi.
O,
TizioKratların fİKİrlərini dəqiqləşdirib əsas
və dövriyyə Kapitalının nə olduğunu göstərirdi. Deməli, əsas və
dövriyyə Kapitalı Kateqoriyalarını A.Smit Kəşf etmişdir.
308
Dostları ilə paylaş: |