Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Kapital nəzəriyyələri 

D.RİKardo  A.Smitin  iqtisadi tə'limini davam etdirmişdir. Dəyərin 

yaradılması prosesində Kapitalın oynadığı rol haqqında 

D.

 

RİKardonun  A.Smitə  nisbətən  təhlili  daha  aydındır.  O,  Kapitala 

istehsal vasitələrində təcəssüm etmiş, yığılmış əməK Kİmi tə'rif verir. 

LaKİn D.RİKardo da Kapitalı istehsal vasitələri ilə eyniləşdirir. A.Sm.it 

Kapitalın  ancaq  bəşər  cəmiyyətinin  müəyyən  inKİşaf  mərhələsində 

meydana  gəldiyini  qəti  bildirdiyi  halda,  D.RİKardo  Kapitalın 

müəyyən  bir  ictimai  münasibət  olduğunu  tamamilə  inKar  edir. 

D.RİKardo  mənfəəti  izafi  məhsulla  eyniləşdirir.  D.RİKardo  Kapitalı 

öİKənin  sərvətinin  istehsal  prosesində  istifadə  edilən  və  əməyi 

hərəKətə  gətirməK  üçün  zəruri  olan  qidadan,  geyimdən,  alətlərdən, 

xammaldan, maşınlardan və sairdən ibarət olan tam hesab edirdi. 

Nəhayət,  XIX  əsrdə  siyasi  iqtisad  sahəsində  yeni  bir  məKtəb  də 

meydana gəldi - MarKsizm məKtəbi. MarKs Kapitalın burjua KİassİK- 

ləri  tərəfindən  verilmiş  tə'riflərini  rədd  edirdi.  O  deyirdi  Kİ,  Kapital 

şey  deyil,  müəyyən  ictimai  istehsal  münasibətidir  və  bu  münasibət 

şeydə  təmsil  olunub  və  həmin  şeyə  spesifİK  ictimai  xaraKter  verir. 

Kapital  maddi  və  istehsal  olunmuş  istehsal  vasitələrinin  məcmuyu 

deyildir.  Ka-pital  Kapitala  çevrilmiş  istehsal  vasitələridir  Kİ,  bunlar 

özlüyündə Kapital deyildir, necə 

K

İ,

 

qızıl və ya gümüş özlüyündə pul 

deyildir. İstehsal vasitələri və pul o zaman Kapitala çevrilir 

Kİ, 

muzdlu 

əməyin istismar olunmasında vasitə Kİmi çıxış edir. 

NeoKİassİKİərin Kapital və faiz haqqındaKi fİKİrləri hələ 

E.

 

Bem-BaverK,  K.VİKsell,  Y.Şumpeter,  L.Valras,  Con  KlarK, 

A.Marşal,  İrvinq  Fişer  və  başqaları  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür. 

NeoKİassİKİərin  nəzəriyyəsində  başlıca  nailiyyət  «KİassİK  üç  amil» 

formulunun  ümumiyyətlə  rədd  edilməsidir.  Kapital  onlar  üçün  adi 

istehsal vasitələri h yildir. Kapital sahiblərinə manevr etməK imKanı 

verən  vasitədir.  KlarKin  fİKrincə,  Kapital  istehsalda  və  istehlaKda 

«sinxronizmləşdirməK» rolunu oynayır. Bu zaman bir istehsal prosesi 

başlanan  Kİmi,  digəri  artıq  başa  çatır,  artıq  istehsal  olunan  ehtiyat 

istehlaK  ne'məti  (Kapital)  heç  bir  itKİyə  uğramadan  ictimai  tələbatı 

ödəməyə  imKan  verir.  KlarK  göstərir  Kİ,  əgər  ağac  maKsimum 

hündürlüyə 50 ilə çatırsa, onda cəmiyyət üçün 50 il Kifayətdir Kİ, hər il 

bir  cərgə  ağac  ƏKSin  və  sonra  ardıcıl  surətdə  hər  il  bir  sıra  ağacı 

Kəssinlər. Bu yolla cəmiyyətin ağaca olan tələbatını tamamilə ödəməK 

olar.  Y.Şumpeter  Kapitala  belə  bir  tə'rif  verir:  «Kapital  sahibKarın 

əlində  ona  lazım  olan  sərvəti  mənimsəməK,  öz  sərəncamına  almaq 

üçün,  istehsalı  yeni  istiqamətə  yönəltməK  üçün  vasitədən  başqa  bir 

şey deyildir». 

Hal-hazırda iqtisadçıların fİKrini özünə cəlb edən «EKonomİKS» 

309 

---

Kapital  haqqında  nəzəriyyələr.  Onun  dövranı  və  dövriyyəsi 

Kitabının müəlliflərinin (K.MaKKonnell, S.Bryu) Kapitala verdİK- ləri 

tə'rif  zahiri  orijinallığına  baxmayaraq,  əslində  istehsal  vasitələrini 

özlüyündə  Kapital  hesab  edən  iqtisadçıların  təhlilinin  bə'zi 

əhəmiyyətsiz «əlavələrlə» və başqa formada təKrarından başqa bir şey 

deyildir. «EKonomİKS»də Kapitalın tə'rifi olduğu Kİmi verilir. Kapital 

yaxud  «İnvestisiya  ehtiyatları»  mövcud  olan  bütün  istehsal 

vasitələrinin,  yə'ni  əmtəələrin  və  xidmətlərin  istehsalında,  son 

istehlaKçıya  çatdırılmasında  istifadə  edilən  alətləri,  maşınları, 

avadanlıqları, nəqliyyat vasitələrini və satış şəbəKəsini əhatə edir. Bu 

vasitələrin istehsalı və toplanması investisiya adlandırılır. Burada İKİ 

cəhəti  qeyd  etməK  vacibdir.  Birinci,  investisiya  əmtəələri  (istehsal 

vasitələri)  istehlaK  mallarından  onunla  fərqlənir 

K

İ ,

 

sonuncular 

tələbatları  birbaşa,  birincilər  isə  bilavasitə,  istehlaK  mallarının 

istehsalını  tə'min  etməKİə  ödəyirlər.  İKİnci,  burada  verilən  mə'nada 

«Kapital»  termini  pulu  nəzərdə  tutmur.  Düzdür,  menecer  və 

iqtisadçılar  çox  vaxt  maşın,  avadanlıq  və  digər  istehsal  vasitələrinin 

alınması  üçün  istifadə  edilə  bilən  pulları  nəzərdə  tutaraq,  «pul 

Kapitalı»  haqqında  danışırlar.  Amma  pul  özlüyündə  heç  nə  istehsal 

etmir  və  deməli,  iqtisadi  ehtiyat  sayıla  bilməz.  Real  Kapital  alətlər, 

maşınlar  və  digər  istehsal  avadanlığı  -  iqtisadi  ehtiyatdır:  pul  yaxud 

maliyyə Kapitalı bu ehtiyatlara aid deyil. 

§2. Kapitalın tarixi ilnin formaları 

Sənaye  Kapitalı  bugünKÜ  yeganə  və  hÖKmran  formaya  birdən- 

birə  çatmamışdır.  Onun  sələfləri  hələ  Kapitalizmdən  əvvəİKİ 

quruluşlarda  fəaliyyətə  başlamışdır.  Kapitalın  iİKİn  tarixi  formaları 

İKİnci və üçüncü iri ictimai əməK bölgüsü ilə əlaqədar meydana gələn 

sələm və tacir Kapitalı adlanır. Faiz gətirən  Kapital, yaxud öz qədim 

forması üzrə adlandıra bildiyimiz Kİmi, sələm Kapitalı öz ƏKİZİ olan 

tacir  Kapitalı  ilə  birlİKdə  Kapitalın  ən  qədim  formalarındandır, 

Kapitalist  istehsal  üsulundan  çox  əvvəl  mövcud  olan  və  ən  müxtəlif 

ictimai-iqtisadi  formasiyalarda  təsadüf  olunan  formalarındandır. 

Sələm  Kapitalı  sadə  əmtəə  və  pul  tədavülündən  başqa  bir  şey  tələb 

etmir. Sələm Kapitalı quldarlıq və feodalizm dövründə çox mühüm rol 

oynayır. Sələm Kapitalı borc Kapitalından əsaslı surətdə fərqlənir. 

Sələm Kapitalı Kapitalizmdən əwəİKİ dövrlərin məhsulu idi və o, 

həmin quruluşlarda şəhər və Kənd zəhmətKeşlərinin istismarını daha 

da  gücləndirirdi.  Sələm  və  borc  Kapitalı  bir-birindən  borclunun 

xaraKteri e’tibarı ilə fərqlənir. Quldarlıq və feodalizm dövründə borc 

verənlər  pul  Kapitalı  sahibləri  -  tacirlər,  mə’bədlər.  Kilsələr, 

monastırlar olmuşlar. Borc alanlar isə, bir tərəfdən iri torpaq sa 

310 

---