Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal  amilləri  nəzəriyyəsi  və  amillər  üzrə  gəlirlərin  formalaşması 

İqtisadi 

nəzəriyyədə 

faizə 

çox  vaxt  sənayeçinin  və  ya  borc  Kapitalı  sahibinin 

sahibKar gəliri şəKİində nə əldə etdiyindən asılı olmayaraq Kapitalın 

qiyməti  ıdmi  baxılır.  Yə’ni  faiz  özlüyündə  mənfəətlə  yanaşı  gəlirin 

növlərindən  birini  təmsil  edir.  BeləlİKİə,  qeyd  edə  bilərİK  Kİ,  faiz, 

Kapital  sahibinin  il  ərzində  əldə  etdiyi  gəlirin  bir  qismidir.  Əgər  bu, 

faizlə  ifadə  olunursa,  onda  belə  gəlir  faiz  dərəcəsi  adlanır.  Məsələn, 

banna 10 min dollar qoyulsa, onun gətirdiyi gəlir və ya faiz 1500 dollar 

təşKİl etsə, faiz dərəcəsi 15 faizə bərabər olacaqdır. 

Uzun  vaxt  dövrü  üçün  müəyyən  edilən 

orta  faiz  dərəcəsi 

hər  gün 

yaranan və tez-tez tərəddüd edən 

bazar faiz dərəcəsindən 

fərqlənir. Faiz 

Kəmiyyətinə  və  onun  tərəddüd  etməsinə  bir  sıra  əsas  amillər  təsir 

göstərir. Onlardan ən mühümləri bunlardır: 

-

 

Kapitalın Kəmiyyəti; 

-

 

ıcapitalın məhsuldarlığı; 

-

 

Kapitala tələb 

və 

təKİif arasındaKi nisbət. 

Son vaxtlar «vaxtında üstünlÜK», «gözləmə» və «özünü saxlamaq 

üçün mÜKafatlandırma» haqqında danışılır. Əgər cəmiyyət investisiya 

şəıdində yığdığından çox sərf etməyə çalışsa, bu gələcəyə pis təsir edər 

və  istehsalın  səviyyəsini  azaldar.  Eləcə  də 

ƏK

-

 

sinə,  əgər  cəmiyyət  bu 

gün artıq istehlaKdan hər hansı şəKİldə imtina etməsə, onda bu, onun 

istehlaKinı bugünKÜ əmanətlər hesabına xeyli artırar. 

İndi  tələb 

və 

təKİif  nəzəriyyəsi  əsasında  faizin  müəyyən  edilməsi 

metodİKasını nəzərdən KeçirəK. 

Bu 

ideyanın özü 

heç 

də sadə deyil

dir. Əgər 

sərbəst  Kapital  çoxdursa  və  Kapitala 

tələb 

böyÜKdürsə,  təKİif  də  azalırsa, 

onda  faizin  səviyyəsi  yÜKSələcəKdir. 

Bu 

halda  tərəddüdlərin  həddini  necə 

müəyyən etməli? 

Mənfəət  və  faiz  dərəcəsi  arasmdaid  müvazinətin  şərti  rəqabətdir. 

Fərz edəK Kİ, investisiya üçün faiz, yığım üçün faizdən çoxdur. Onda 

borc  Kapital  tələb  olunur;  belə  Kİ,  özünün  Kapitalı  çatışmır.  Firma 

Kredit götürür, bunun üçün bazar faiz dərəcəsi ödəməli olur, nəticədə 

faizə tələbin yÜKSəlməsi başlayır. Bu, investisiya üçün gəlirləri azaldır; 

son  nəticədə  isə  Kapital  üçün  gəlir  və  bazar  faiz  dərəcəsi  arasında 

müvazinət yaranır. Bu o səbəbdən baş verir  Kİ, faiz dərəcəsinin  cəhd 

etdiyi maKsimum hədd, orta bazar mənfəətinin həddidir. Ciddi desəK, 

onların  arasındaKi  mütləq  bə-  rabərlİK  rəqabətin  yoxluğu  deməndir, 

çünni belə vəziyyətdə Kapital sahibinə Kapitalını hara qoymasının əsla 

fərqi  yoxdur.  Lanin  faiz  dərəcəsi  investisiya  üçün  faizdən  çox  olarsa, 

borc öz mənasını itirməyə başlar. 

Böhran dövründə iqtisadiyyatın sabitsizliyi Kİmi amillərin tə 

302 

---

istehsal amillə7'i üzrə gəlu'lərin formalaşması 

siri  nəticəsində  faiz  dərəcəsi  istehsalın  ixtisarında  maKsimum 

səviyyəsinə  çata  bilər.  Məsələn,  Reyqan  hÖKumətinin  həvəsləndirici 

siyasəti nəticəsində 

80-cı 

illərdə faiz dərəcəsi çox yÜKsəK idi 

(18-20 

faizə 

çatmışdı);  investisiya  üçün  real  gəlir  isə 

8-10 

faiz  səviyyəsində 

dəyişirdi. Belə siyasət əlavə məsrəf tələb edirdi. 

Kapital  amilin  gətirdiyi  faizə  təsir  edən  başqa  hadisə  böhrandır. 

Böhran  vaxtı  istehsal  edilmiş  əmtəələr  bazar  tapmır;  müqavilə  öhdə- 

lİKİərini ödəməK üçün pula tələb yüıcsəlir, təKİif azalır, faiz dərəcəsi 

artır və maıcsimum səviyyəyə çatır. HalbuKİ faiz dərəcəsinin minimal 

həddi  nəzəri  baxımdan  sıfra  bərabərdir.  Bu,  depressiya  dövründə 

sənaye  durğunluq  Keçirəndə  maKSİmum  azalır;  borc  Kapitalı  təKİifi 

isə artır; belə 

K

İ,

 

çoxlu Kapital tətbiq sahəsi tapa bilmir. 

Faiz  dərəcəsi  daha  yÜKSƏK  olanda  Kapital  təKİifi  aşağı  düşür. 

Kapitala tələb və təKİifdən asılı olaraq faiz dərəcəsini müəyyən ctməK 

üçün  bir  neçə  metodiıca  vardır.  Bu  metodİKalarda  ən  müxtəlif 

amillərin:  məsələn,  inflyasiya,  proqnoz  dövründə  nəzərdən  Keçirilən 

inKİşaf  dinamİKası  və  i.a.  Kİmi  amillərin  tə'siri  nəzərə  alınır.  Bu, 

məsələnin praıctiıci tərəfinə daha çox aiddir. Bizə aşağıdaı-cı nəticəni 

çıxarmaq qalır: bazar iqtisadiyyatı şəraitində faiz dərəcəsinin səviyyəsi 

yalnız rəqabətin. Kapitala tələb və təK- lifin tə'siri altında yaranır. 

Əlavə  etməK  lazımdır 

K

İ,

 

marKSİst  ədəbiyyatda  faizə  mənfəətin 

formalarından  biri  Kİhıi  baxılır.  Belə  mənfəətin  İKİ  növü  vardır: 

sahibKar gəliri və borc faizi. Borc alanın Kapital sahibinə mənfəətdən 

verdiyi hissə borc faizi, qalan hissə isə sahibKar gəliri adlanır. 

Qərb ədəbiyyatında Kapital üçün hər hansı mənfəət Kapitala görə 

faiz  və  ya  mənfəət  adlandırılır.  K.Marıcsın  fİKrincə  mənfəət  və  faiz 

izafi  dəyərin  elə  formasıdır  Kİ,  fəhlələrin  ödənilməmiş  əməyini 

gizlədir;  buradan  isə  Kapitalistləri  həmin  ödənilməmiş  əməKdən 

məhrum etməK zərurəti haqqında nəticə irəli gəlir. Bu nəticə isə xalis 

iqtisadi  nəzəriyyə  və  bazar  münasibətlərinin  tədqiqi  çərçivəsindən 

Kənara çıxır. K.Marıcs fərz etmişdir 

K

İ,

 

texnİKİ tərəciqinin inıcişafı ilə 

Kapital  üçün  faiz  aşağı  düşür.  O,  bunu  Kapitalın  üzvi  quruluşunun 

artması ilə əlaqələndirmişdir. Bu isə mənfəət normasını azaldır. 

Mənfəət 

Mənfəət norması = 

Avans 

edilmiş Kapital 

303 

---