Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal  amilləri  nəzəriyyəsi  və  amillər  üzrə  gəlirlərin  formalaşması 

rinin 

iiTiKanları  tam  reallaşar.  Eləcə  də  ƏKSİnə,  işçi  qüvvəsi  tələb 

olunduğundan  çox  olarsa,  onda  adamların  qabiliyyətindən  natamam 

istifadə  edilər;  onların  yaradıcı  imKanlarının  bir  qismi  müəyyən 

miqdarda  istehlaK  dəyərlərində  maddiləşməz.  Nəticədə,  xərclərin 

quruluşunda  canlı  əməK  məsrəflərinin  xüsusi  çəKİsi  artar,  məhsul 

vahidi isə baha başa gələr. 

İnıdşaf  etmiş  sivil  öİKələrdə  səmərəli  təsərrüfatçılığa  nail  olmaq 

üçün  istehsal  amillərinin  optimal  nisbətini  tə'min  etməK  problemi 

sahibuarlıq  fəaliyyətinin  diqqət  mərKəzində  durur.  Bu  problem 

cəmiyyətin iqtisadi həyatında getdİKCƏ daha mühüm əhəmiyyət Kəsb 

edir.  Belə  ıci,  istehsal  amillərinin  optimal  nisbətdə  sərfi  nəticəsində 

onların  imKanları  daha  çox  və  yÜKSƏK  Keyfiyyətli  istehlaıt 

dəyərlərinə çevrilir, istehsalın səmərəliliyi yÜKSəlir. 

Bu 

problemin  həllinə  nail  olunması  respublİKanın  iqtisadiyyatını 

yÜKsəltməK baxımından çox vacibdir. ÖİKəmiz hər cür istehsal resursları ilə 

çox  zəngindir.  ÖİKəmizin  mənafeyi  və  xalqın  rifahının  yÜKsəldilməsi 

onlardan səmərəli və optimal nisbətdə istifadə olunmasını təKİdlə tələb edir. 

İstehsal  prosesinin  fasiləsizliyi,  əslində  istehsal  amilləri  sərfinin 

fasiləsizliyi  deməıcdir.  Bu  fasiləsizlİK  daimi  və  vaxtaşırı  bir  prosesdir. 

Məhz  burada  istehsal  amillərinin  dövriyyəsi  özünü  büruzə  verir.  Bu 

baxımdan  K.MarKsın  Kapitalın  dövriyyəsinə  verdiyi  tə'rifi  istehsal 

amillərinə  də  aid  etməK  olar:  «Ayrıca  bir  əməliyyat  Kİmi  deyil,  vaxtaşırı 

proses  Kİmi  müəyyən  olunan  ı-capital  dövranına  Kapitalın  dövriyyəsi 

deyilir».  Kapital  digər  istehsal  amillərindən  ayrı-ayrılıqda  dövr  edə 

bilməz. Onda başqa istehsal amilləri də ıcapital ilə birlİKdə dövr edir. 

Maddi  nemətlər  istehsalında  istehsal  amilləri  bu  və  ya  digər 

dərəcədə  İstehlaK  olunur.  Belə 

K

İ,

 

torpağın  qida  maddələri,  əməK 

cisimləri  və  əməK  bir  istehlaK  tsİKİində  istehlaK  olunur,  öz  dəyərini 

ye ni  

məhsulda  maddiləşdirir;  əməK  vasitələri  şəKİində  olan 

K api t al 

isə 

ö z 

dəyərini yaradılan məhsula hissə-hissə Keçirir. Bu proses daimi 

surətdə təKrarlanır və amillərin dövriyyəsini göstərir. 

Müəssisə  və  ya  firma  sahibi  istehsal  amillərinin  dövriyyəsini 

sürətləndirməKdə  bilavasitə  maraqlıdır,  çünKİ  istehsal  amilləri  nə  qədər 

çox  dövr  etsə,  bir  o  qədər  çox  gəlir  -  mənfəət  gətirər.  Amillərin  hərəKəti 

müəyyən  vaxt  ərzində  baş  verir. 

Onların  döv

riyyəsi  vaxtı  amillərin 

istehsal  və  tədavül  mərhələlərindən  ı-ceçdiyi  vaxtın  cəmindən  ibarətdir. 

Bu  baxımdan  dövriyyə vaxtının  qısal-  dılmasına  istehsal  və tədavül  vaxtı 

mühüm təsir göstərir. İstehsal vaxtının mühüm tərKİb hissəsi 

iş dövrüdür. 

İş dövrü nə qə 

296 

---

İstehsal amillərinin optimal nisbəti və dövriyyəsini sür'ətləndirnıəK yolları 

dər 

qıaadırsa,  amillərin  dövriyyəsi  də  bir 

o 

qədər  sür'ətlidir. 

Bunun 

üçün 

əməK  məhsuldarlığı  və  intensivliyini  yÜKSəltməK,  çoxnöv-  bəli  iş  günü, 

müxtəlif növ texnİKİ təKmilləşdirmələr və s. tətbiq etməK yolu ilə iş dövrü 

qısaldılır. 

Amillərin dövriyyəsinə tədavül vaxtı da mühüm təsir göstərir. Bu 

vaxtı n müddəti nəqliyyat və rabitə vasitələrinin inKİşaf dərəcəsindən, 

bazar KonyuKturasından, satış bazarının uzaq-yaxınlığından, əhalinin 

alıcılıq  qabiliyyətindən,  sahibKarın  rəcıabətetmə  məharətindən  və  s. 

asılıdır.  Tədavül  vaxtının  qısaldılması  əmtəələrin  istehlaKçılara  daha 

tez çatdırılması və reallaşdırılmasına, tədavül dairəsində olan amillərin 

azaldılmasına  səbəb  olur.  Bu  isə  istehsal  dairəsində  amillərin 

artırılması və beləliıdə də mənfəətin çoxalması üçün imıcan yaradır. 

Mənfəətin  KÜtləsi  və  istehsal  amillərinin  gəlirlilİK  səviyyəsi 

onların dövriyyə sürətindən asılıdır. Belə 

K

İ,

 

istehsal amilləri sərfindən 

gələn gəlirin Kəmiyyəti onların bir dövriyyəsindən əldə edilən gəlir ilə 

il  ərzindəKİ  dövriyyələrin  sayının  hasilinə  bərabərdir.  Bu  baxımdan 

istehsal amilləri nə qədər sürətlə dövr edərsə, hər bir amilin gətirdiyi 

gəlirin Kəmiyyəti də bir o qədər çox olar. Fərz edəK 

K

İ,

  Ö Z  

Kəmiyyəti 

qədər  gəlir  gətirən  6  min  dollar  məbləğində  istehsal  amilləri 

müəssisələrin birində bir ildə 6 dəfə, digərində 3 dəfə dövr edir. Onda 

birinci  müəssisənin  sahibi  il  ərzində  36  min  (6000x6),  İKİnci 

müəssisənin  sahibi  isə  18  min  (6000  X  3)  dollar  gəlir  əldə  edəcəıcdir. 

Deməli,  bərabər  miqdarda  tətbiq  edilən  istehsal  amilləri  müxtəlif 

dövriyyə sürətləri sayəsində müxtəlif miqdarda gəlir gətirir. 

İstehsal  amillərinin  dövriyyə  sür'ətinin  artması  gəlirin  həcmini  artırır 

və  onun  istehsal  prosesini  sür’ətləndirir. 

Bu 

isə  bazar  rəqabəti  şəraitində 

üstünlÜK  qazanmağa  imuan  yaradır.  Res-  publİKamızda  iqtisadiyyatın 

tərəciqisi üçün mövcud istehsal amillərindən səmərəli istifadə olunması və 

onların  dövriyyəsinin  sür'ə-  tləndirilməsi  indi  bazar  iqtisadiyyatına 

ı-ceçildiyi şəraitdə həlledici əhəmiyyət Kəsb edir. Buna milli sahibıcarlığm 

yaranması və 

iıiKİşafı 

sayəsində nail olmaq müniKÜndür. 

§5. İstehsal amilləri üzrə gəlirlərin formalaşması 

İqtisad  elmində  yüz  illər  ərzində  əmtəə  dəyərinin  yaradılmasında 

hər bir amilin rolu barədə mübahisələr getmişdir. KlassİK siyasi iqtisad 

bu prosesdə əməyin birinciliyini qəbul etdiyi halda, marıcsist ənənəsi, 

dəyəri yalnız əməyin mücərrəd ifadəsində nəticəsi 

K İ mi  

şərh etmişdir. 

İndi də mübahisə davam etsə də, iqtisadçılar 

297 

---