Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması 

etməK 

olar.

 

İstehsal  amillərindən  natamam  istifadə  edildİKdə  onların  dəyəri 

istifadə  olunma  səviyyəsində  reallaşır.  Belə  şəraitdə  nəinKİ  amillərin 

səmərəli  əvəz  olunmasına  nail  olmaq,  həmçinin  məhsul  vahidinə 

çə K İl ə n 

xərcləri azaltmaq imKanı aradan qalxır. 

Maddi  ne'mətlər  istehsalında  istehsal  amillərindən  optimal 

miqdarda istifadə olunduqda onların səmərəli əvəzlənməsi imKanları 

yaranır.  Bu  zaman  bazarın  KonyuKturasma  uyğun  əmtəələr 

istehsalında  ona  nail  olunur  Kİ,  həm  məhsul  vahidi  ucuz  başa  gəlir, 

həm  də  onun  Keyfiyyət  parametrləri  yÜKSƏK  olur.  Belə  vəziyyətdə 

əvəzlənmənin  səmərəliliyi  özünü  göstərir.  Bu  hal  müvəqqəti  deyil, 

daimi prosesdir. Belə 

K

İ ,

 

elmi-texnİKİ tərəqqi nailiyyətlərinin istehsala 

tətbiqinin  sürətləndirilməsi  istehsal  amillərinin  daha  səmərəli 

əvəzlənməsi prosesini gücəndirir. 

Elə  Kİ,  istehsal  amillərindən  həddindən  çox  miqdarda  istifadə 

etməK  lüzumu  meydana  çıxır,  onda  həm  onların  daha  optimal  mi- 

cidarda  sərfinə  nail  olmaq,  həm  də  amillərin  səmərəli  əvəzlənməsini 

gücləndirməK  zərurəti  yaranır.  Həmin  zərurət  reallaşanda  əvəzlənən 

amillərə  çəKİlən  xərclər  yÜKSƏK  səmərə  verir,  istehsalın  miqyası 

getdİKCə  genişlənməyə  başlayır.  Bu,  bazarda  əmtəələrə  tələbin 

artmasından  irəli  gəlir.  Laıcin  tələb  və  təKİif  arasında  nisbət  təKİifin 

xeyrinə  dəyişəndə  də  amillərin  əvəzlənməsi  işi  öz  əhəmiyyətini 

saxlayır, çünıd amillərin əvəzlənməsi istehsal xərclərini aşağı salmağın 

və bazarda rəqabətə tab gətirməyin yollarından biridir. Tələb və təKİifi 

nəzərə  almadan  daha  çox  micıdarda  məhsul  istehsalına  cəhd 

göstərilsə, satış çətinlİKİəri üzündən istehsalın müvazinəti pozulur və 

istehsal amili ehtiyatının: xammal, avadanlıq, alət və s. gah qıt olması, 

gah da ona əlavə tələbat yaranması ilə xaraıcterizə olunur. 

Firmaların  fəaliyyəti  prosesində  istehsal  amillərindən  müxtəlif 

Kombinasiyalarda  istifadə  edilməsinin  çoxlu  variantları  nəzərdə 

tutulur.  Bu  Kombinasiyalar  elmi-texnİKİ  tərəqqidən  və  istehsal 

amilləri bazarının vəziyyətindən asılıdır. Elmi-texnİKİ  tərəqqi və tex- 

n İ K İ  

yenilİKİər qarşılıqlı əvəz olunan yeni amillərin və yeni məhsulun 

təzahürünə  gətirib  çıxarır.  Nəticədə  müəyyən  A  amilinin  Köməyilə 

müəyyən  M  məhsulunu  istehsal  etməK  inmanı  artır.  Bu  imKandan 

istifadə  sayəsində  həm  istehsal  amili,  həm  də  əlavə  məhsulun 

məsrəfləri  ödənilir.  Bu  zaman  həmin  əlavə  məhsul  ehtiyatı  izafi 

məhsul adlanır. Onun istehsalı ilə istehsalı daha da artırmaq müniKÜn 

olur.  Buradan  belə  nəticə  çıxır  Kİ,  istehsal  gəlirlərindən  daha  yaxşı 

istifadə edilməsi onun miqyasını gələcəKdə artırmağın, təKrar istehsalı 

genişləndirməyin şərtidir. 

BeləlİKİə, istehsal amillərinin səmərəli birləşdirilməsi və əvəz- 292 

---

Hl.elısal amülarinuı qarşılıqlı  əvəz olunması imıcanları və onun səmərəliliyi 

lənməsi  nəticəsində  daha  çox  əməK  məhsulları,  maddi  ne'mətlərin 

məcmusu yaradılır və məhsuldarlıq artır. Əldə edilən məhsulun həcmi 

və  ya  Kütləsinin  onun  hazırlanmasına  sərf  edilən  əməyə  kəmiyyət 

nisbəti  əməK  məhsuldarlığını  xaraKterizə  edir.  Məhsul-  darlıcı 

göstəricisini bu şəKİldə göstərməK olar. 

ƏməK məhsuldarlığı = M : T 

Burada  M  -  yaradılan  məhsulun  natural  və  ya  pul  ifadəsində 

Kəmiyyəti;  T  -  əməK  məsrəfləridir;  yə’ni  müəyyən  istehsalda  sərf 

olunan adam-saatın miqdarı və ya çalışanların sayıdır. 

İstehsal  amilləri  müəyyən  xüsusiyyətlərə  malİKClir  və  müəyyən 

qanunlara  tabedir.  Amillər  bir-birini  müəyyən  həddə  qədər  əvəz  edə 

bilər. Belə 

K

İ,

 

maşınlar canlı əməyi istehsalda maı-tsimum səmərə verə 

biləcəK həddə qədər əvəz edir və əI^sinə. Amillərin mə- Kanda yerini 

dəyişməsi, eləcə də onun əvəzolunma funKsiyaları, amillərin hərəKət 

qabiliyyəti, yə’ni cəmliyi adlanır. 

§3. İstehsal amilləri ilə məhsulun 

həcmi arasında asılılıq 

Real həyatda istifadə edilən texnologiya həddində sahibKar istehsal 

amillərinin elə ən yaxşı əlaqələndirilməsinə çalışır 

K

İ, daha çox məhsul 

çıxımına  nail  olunsun.  İstehsal  amillərinin  istənilən  dəsti  və  həmin 

amillər dəstilə istehsal edilən maKSİmum məhsulun həcmi arasındala 

nisbət istehsal funKSİyasını xaraKterizə edir. İstehsal funı^siyası resurs 

məsrəfləri  və  məhsul  buraxılışı  arasında- 

K i  

texnoloji  asılılığı  göstərir. 

O,  həmişə  müəyyən  texnoloji  struK-  tur  üçün  qurulur.  Amillərin 

istənilən  Kombinasiyasında  maKSİmum  məhsul  buraxılışı  həcminə 

nail  olunmasını  təmin  edən  texnologiyanın  yaxşılaşdırılması  həmişə 

yeni istehsal funKsiyasında öz ifadəsini tapır. İstehsal funKsiyasından, 

istənilən  məhsulun  müəyyən  həcmdə  istehsalına  lazım  olan 

məsrəflərin  maKSİmum  Kəmiyyətini  müəyyən  etməK  üçün  istifadə 

oluna bilər. 

Əgər 

bütün istehsal amilləri və resursları dəstini əməK, material və 

Kapital 

məsrəfləri  Kİmi  göstərsəK,  istehsal  funKsiyasını  aşa-  ğıdaıcı  şəKİldə  təsəvvür 

etməK olar: 

M = f (L, K, V). 

Burada  M 

-  müəyyən  texnologiyada  əməyin, 

(L)  -  Kapitalın  və 

materialların, 

(K) 

-  müəyyən  nisbətində  istehsal 

edilən  məhsulun 

maKSİmum həcmi, 

(V) 

- Kapitalın cari 

dəyəri, f isə istehsal 

'’unKSİyasıdır. 

293 

---