Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
71 müqavilə, ikinjisi qərar adlanır. Xüsusi müqaviləyə görə ayrı-ayrı fərdlər sabit məqsəd ətrafında birləşir. Sonra isə özləri üçün münasib olan idarəetmə forması təşkil etmək məqsədilə qərar qəbul edirlər. Bu qərarda nəzərdə tutulur ki, adamların azad surətdə özlərinə seçdikləri başçı xalqın qayğısına qalmalıdır, vətəndaşlar isə hakimiyyətə tabe olmalıdır. Xalq tərəfindən seçilən başçının hakimiyyəti yeganə ali hakimiyyətdir, ona qeyri- məhdud səlahiyyətlər verilir və prinsip etibarilə öz hərəkətləri üçün məsuliyyət daşıyır. Liberalizmin tarixdən əvvəlki dövrü, klassik liberalizm və yaxud da ki, libertarizm dövrü İntibah və protestant Reformasiyası (kilsənin yenidən qurulması) zamanı özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. İntibah dövründə klassik təlimlərin və humanizmin yenidən kəşfi Orta əsrlər dövrünün yerinə Yeni dövrün gəlməsi hesab olunur. Məşhur romançı Ayn Rend İntibah dövrü dedikdə onu liberalizmin rasionalist, fərdiyyətçi və dünyəvi müxtəlifliyi kimi izah edir. Orta əsrlər dövrü mistisizm, kor- koranə inam, etiqadın ağıldan üstün olması haqqında doqmaya sədaqətlilik dövrü idi. İntibah ağılın yenidən dirçəlişi, insan ağlının azad olması, rasionallığın mistisizm üzərində qələbəsi idi ki, bu qələbə elmin, fərdiyyətçiliyin, azadlığın doğuluşuna gətirib çıxardı. Lakin tarixçi Ralf Rayko belə hesab edir ki, İntibah dövrünün liberalizmin inkişafındakı rolu şişirdilir. Onun fikrinjə, hüquqlar və müstəqil hüquqi institutların müstəqilliyi haqqında orta əsrlərin sənədləri İntibah dövrünün prometeyçi fərdiyyətçiliyinə nisbətən azadlıq üçün daha geniş imkanlar açmışdır. Devid Boyz isə İntibah dövrünün tarixdə liberal ideyaların inkişafındakı rolunu daha üstün tutur. D.Boyzun fikrinjə, protestant islahatçılar olan Martin Lüter (alman protestantizminin – lüterançılığın banisi) və Can Kalvini (onun təlimi Fransada yayılmış, onun ardıjılları isə quqenotlar adlanmışlar) liberal adlandırmaq düzgün olmasa da, katolik kilsəsinin inhisarına son qoymaqla onlar özləri də bilmədən protestant sektalarının inkişafına yol açmışlar. Məsələn, bu sektalardan olan kvakerlər və 72 baptistlər liberal fikrin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Kvakerlər İngiltərədə J.Foks tərəfindən yaranmış dini xristian ijmasının üzvləri olmuş, «daxili işıqlanma» haqqında mistik təlimi təbliğ etmişlər. Təqiblərə məruz qalan kvakerlərin bir çoxu 1760-jı ildə Amerikaya mühajirət etmişlər. Baptistlərin birinji vətəni İngiltərə, ikinji vətəni isə ABŞ-dır. Baptistlər dinin dövlətdən ayrılmasını tələb edir, siqaret çəkməyin, spirtli içkilər qəbul etməyin əleyhinə idilər. Onlar hesab edirdilər ki, həqiqi kilsə – etiqad edənlərdən ibarət olmalıdır və onlara kilsə iyerarxiyası lazım deyildir. Baptistlərin dini ehkamları yoxdur, öz hərəkatlarının ideoloci əsasını Yevangeliyada - İsa haqqında rəvayətlərdə («yevangeliye» yunanja «şad xəbərlər» deməkdir və Azərbayjan dilində ona «İnjil» deyilir) axtarırlar. Reformasiya dövründəki dini müharibələrdən sonra insanlar «jəmiyyət bir dinə malik olmalıdır» fikrinə şübhə ilə yanaşmağa başladılar. Əvvəllər isə hesab olunurdu ki, vahid dini və əxlaqi hakimiyyət olmasa jəmiyyət dağıla bilər. Bu dərin konservativ ideya uzun bir tarixə malikdir. Onun kökləri bu və ya digər dərəjədə Platona gedib çıxır. Filosof göstərirdi ki, ideal jəmiyyətdə hətta musiqini də nizamlamaq lazımdır. Bizim dövrümüzdə bu ideyanı göylərə qaldıran sosialist Robert Heylbroner yazır ki, sosializm kollektiv əxlaqi məqsədlər tələb edir, çünki «razılaşdırılmamış hər bir səs təhlükə yaradır». O hətta yaşadığı Virginiya ştatının Ketlett şəhərinin buddist məbədinin tikintisindən ehtiyatlanan əhalinin işlətdiyi bu sözləri sitat gətirir: « Biz bir həqiqi Allaha inanırıq və bu yalançı dindən qorxuruq, çünki o bizim uşaqlara pis təsir edə bilər». 1555-ji ildə Auqsburq sazişi ilə Avropada katolik kilsəsi ilə yanaşı protestant kilsəsi də yarandı. Reformasiyadan sonra insanların çoxu gördü ki, jəmiyyətdə dinlərin və əxlaqi baxışların müxtəlifliyi (lüteran, kalvin, anqlikan kilsəsi) jəmiyyətin dağılmasına gətirib çıxarmadı. Əksinə, müxtəliflik və rəqabət jəmiyyəti daha güjlü etdi. 73 XVI əsrdə dövlətin kilsə tərəfindən müdafiə olunmasına yox, daxili parçalanma və Reformasiya hərəkatı nətijəsində zəifləyən kilsənin dövlət tərəfindən dəstəklənməsinə daha çox ehtiyaj yarandı. Kilsənin zəifləməsi kral mütləqiyyətinin güjlənməsi ilə özünü biruzə verirdi. Bu öz əksini Fransada XIV Lüdovikin, İngiltərədə isə Stüartlar sülaləsinin idarə etməsində daha aydın göstərdi. Monarxlar öz bürokratiyasını yaratmağa, yeni vergilər qoymağa, nizami ordunun əsaslarını yaratmağa və özlərinə daha çox hakimiyyət tələb etməyə başlamışdılar. Özünü günəş-kral adlandıran XIV Lüdovikin «dövlət - mənəm» fikri tarixə düşmüşdür. O, protestantlığı qadağan etmişdi və Fransada katolik kilsəsinin başçısı olmağa jəhd göstərirdi. Təqribən 70 ilə yaxın hökmdarlıq etmiş XIV Lüdovik Fransanın nümayəndəli orqanı olan Baş ştatları bir dəfə də olsun çağırmadı. Onun maliyyə naziri merkantilizm siyasəti yeridərək iqtisadiyyata nəzarət edir, onu planlaşdırır, istiqamətləndirir, ona maliyyə yardımı göstərir, müəssisələri milliləşdirir və ya onları qadağan edir, üstün imtiyazları, qiymətləri və keyfiyyət standartlarını müəyyənləşdirirdi. İngiltərədə hakimiyyətdə olan Stüartlar sülaləsi də mütləq monarxiya qururdu. Onlar ümumi hüquqları inkar etməyə və İngiltərənin nümayəndəli orqanı olan parlamentin razılığı olmadan vergiləri artırmağa jəhd göstərirdi. Lakin İngiltərədə vətəndaş müharibəsi və parlamentin təsiri kontinentə nisbətən güjlü olduğundan Stüartlar I Yakovun hakimiyyətə gəlməsindən təqribən 40 il sonra hakimiyyətdən getməli oldu. Mütləqiyyətə müqavimətin kulminasiyası 1649-ju ildə Yakovun oğlu I Karlın edamı oldu. Bu dövrdə Fransa və İspaniyada mütləqiyyət möhkəmlənmişdi, Niderland isə dini dözümlüyün, azad kommersiyanın və məhdudlaşdırılmış hakimiyyətin olduğu bir ölkəyə çevrilmişdi. XVII əsrdə İspaniyadan öz müstəqilliyini almış Niderland şəhərlərin və vilayətlərin konfederasiyasını yaratmış, əsrin aparıjı tijarət dövlətinə və təqiblərdən qaçanların isti yuvasına çevrilmişdi. İngilis və fransız dissidentləri holland Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|