Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 şəhərlərində öz kitablarını nəşr etdirirdilər. Bu qaçqınlardan biri, yəhudi mənşəli (onun valideynləri Portuqaliyadan katolik təqiblərinə görə qaçıb Niderlanda gəlmişdi) Niderland filosofu Benedikt Spinoza (1632-1677) «Dini-siyasi traktat» əsərində dini dözümlülüklə XVII əsr Amsterdamının çiçəklənməsinin xoşbəxt qarşılıqlı əlaqəsini təsvir etmişdir. Belə ki, XVII əsrdə bu çiçəklənən respublikada bütün millətlər azadlığın bəhrəsini görmüşlər. Amsterdamda hansı din və sektaya mənsub olmasından asılı olmayaraq bütün insanlar böyük razılıq içərisində yaşayır, öz əmlakını istənilən adama etibar edirdilər. Heç kimin himayədarlığına ehtiyajı olmadığından bu insanlar şərəflə yaşayırdılar. B.Spinozaya görə insanların qarşılıqlı köməyə ehtiyajı vardır. Bu ehtiyaj onların mövjudluğu vasitələrindəndir. «Dövlət insanları hər hansı düşünjə tərzini mənimsəməyə məjbur etmək iqtidarında deyil» fikrinə əsaslanmaqla Spinoza vijdan və söz azadlığı ideyasını irəli sürmüşdür. Filosofa görə, dövlət o zaman qüdrətli olur ki, nəinki hər bir vətəndaşın həyatını qoruyub saxlayır, eləjə də onun mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıxış edir. Xüsusi mülkiyyətin və vətəndaşların digər hüquqlarının toxunulmazlığı onların rahatlığının zəruri şərtidir. Dövlətin möhkəmliyi məhz bundan asılıdır. O, dövlət formaları içərisində demokratiyanı daha çox qiymətləndirirdi. Filosofun fikrinjə, demokratik idarə forması adamların ümumi rifahını, zəkanın hökmranlığını və azadlığı lazımi səviyyədə təmin etməyə qadirdir. O, yazırdı ki, demokratik dövlət «daha təbiidir və azadlığı daha çox yaxındır». Spinoza həmçinin belə bir fikri əsaslandırırdı ki, ali hakimiyyətin vətəndaşların yığınjağından ibarət olduğu digər idarəetmə formalarında da zəkanın və azadlığın hökmranlığı təmin oluna bilər. Sosial harmoniyanın və iqtisadi tərəqqinin Niderland təjrübəsi İngiltərədə və digər ölkələrdə protoliberalları ruhlandırmışdı. Bəşəriyyət liberalizmin inkişafında xüsusi rol oynamış olan XVII əsr İngiltərə inqilabı ərəfəsində idi. 75 2.2. Liberalizm ideologiyasının inkiĢafında xüsusi rol oynayan Ġngiltərə inqilabı və Jon Lokk Liberalizm ideologiyasının yaranmasının kökləri ən qədim dövrlərə gedib çıxsa da XVII əsr İngiltərə inqilabı bu ideologiyanın inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Bu inqilab bəşəriyyətin həyatında Yeni Tarix dövrünü açır. Həmin dövr feodal zülmündən qurtulma, kapitalist istehsalının inkişafı, insanların bərabərlik və azadlıqlarını bəyan etmiş liberalizm ideologiyasının çiçəklənməsi və mənəvi yeniləşmə uğrundakı kütləvi hərəkatlar dövrüdür. XVII əsr liberallarının yalnız vətəndaşların ümumi razılığı ilə fəaliyyət göstərməli olan dövlət haqqında və hakimiyyətin insan həyatına müdaxiləsini məhdudlaşdırmaq barədəki ideyaları müxtəlif sənədlərdə – parlament aktlarında, üsyana qalxmış demokratların çağırışlarında hərtərəfli əksini tapmışdır. Yüz il sonra bu ideyalar liberalizm məfkurəsini əvvəljə Avropaya, sonralar isə bütün dünyaya yaymış, Amerika və Fransa inqilablarına ruh və təkan vermişdir. İngiltərə inqilabı (1640) zamanı levellerlər tarixdə birinji olaraq insan hüquqlarını dövlətin müdaxiləsindən qorumalı olan yazılı konstitusiyanın qəbul olunmasını tələb edirdilər; bu, bizim insan hüquqları haqqındakı bugünki təsəvvürümüzə uyğun şəkildə, yəni bu hüquqların toxunulmaz və ayrılmaz olması uğrunda mübarizə aparan ilk kütləvi hərəkat idi. Levellerlər həm mütləqiyyətlə, həm də levellerlərin təbliğ etdikləri azadlıq və seçki hüquqlarının anarxiyaya gətirib çıxarajağından ehtiyatlanan parlamentin mühafizəkar üzvləri ilə mübarizə aparmalı olurdular. Təhsilli adamların aludə olduqları Platon və Aristotelin «səyləri» nətijəsində demokratiya sözü elə nüfuzdan düşmüşdü ki, levellerlər özləri haqqında demokratiya tərəfdarı kimi deyil, siyasi bərabərliyin tərəfdarı kimi danışırdılar. Levellerlərin «Xalq sazişi» müddəalarındakı ideyalar ABŞ-ın İstiqlaliyyət Bəyannaməsi və Konstitusiyasında öz əksini tapmış oldu. 76 Yeni tarixi dövrün başlanğıjında İngiltərədə kral mütləqiyyətinə müqavimət göstərilməsi güjlü intellektual narazılığı ortaya çıxarmış və protoliberal ideyaların ilk əlamətləri 1640-jı il İngiltərə inqilabında aydın surətdə təzahür etmişdir. Özünüifadə azadlığı uğrunda fəal mübarizə məhz İngiltərə inqilabı dövründə başlanmışdır. Jəmiyyət və dövlətdən çəkinməyərək öz fikrini ifadə etmək hüququ – özünüifadə azadlığı insan haqlarının ən mühümü və vətəndaşın dövlətin idarə olunması və ona nəzarət edilməsində həqiqi iştirakının əsasıdır. «Özünüifadə azadlığı» anlayışı tarixən vijdan və dini fəaliyyət azadlığı, söz və mətbuat azadlığı, sərbəst toplaşmaq və hökumətə şikayət və tələblərlə mürajiət etmək hüququnu özündə əks etdirmişdir. Yadfikirlilik tarix boyu təqib olunmuşdur. Uzun müddət yüzlərjə intellektual öz fikirlərini azad şəkildə ifadə etməyə jəhd göstərdiklərinə görə dövlət tərəfindən jəzalandırılmışlar. Məsələn, 1637-ji ildə İngiltərədə mətbuata senzura qoyulan il ingilis yazıçısı Uilyam Prinn öz kitabında «kraliçaya böhtan atdığına» görə ömürlük həbs jəzasına məhkum edilmişdi. İngiltərə inqilabı zamanı mübarizəyə həm dini və siyasi xadimlər, həm də elm və injəsənət nümayəndələri qoşulmuşdular. Bu mübarizədə ingilis şairi Jon Milton (1608-1674) da fəal iştirk etmişdir. Jon Milton bu gün İngiltərədə Vilyam Şekspirdən sonra ikinji böyük şair hesab olunur. O, bütün dünyada insan haqları uğrunda mübarizəyə qalxmış ən məşhur injəsənət nümayəndəsi kimi tanınır. Parlamenti böyük inamla müdafiə edən Milton İngiltərə inqilabının, demokratiya və mənəvi yeniləşmə uğrunda hərəkatın intellektual liderlərindən birinə çevrilmişdi. O, vijdan və söz azadlığını, boşanma hüququnu, təhsildə demokratik islahatları müdafiə edirdi. 1637-ji ildə İngiltərədə kral hökuməti mətbuata qoyduğu ilkin senzuranı 1640-jı il inqilabı ləğv etsə də parlament 1641, 1642 və 1643-jü illərdə həmin senzuranı bərpa etmişdi. Bundan dəhşətə gələn J.Milton 1644-jü ildə parlament qarşısında çıxışı ilə öz silahdaşlarını ölkədə yeni repressiya recimi Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|