Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. XVIII əsr liberal fikrin böyük əsri kimi. Fransız maarifçiləri və filosofları, ingilis filosofları və utopik sosialistlərinin sosial-siyasi görüĢləri
98 saxlayır və öz avtoritar keçmişindən yaxa qurtarmağa çalışan jəmiyyətlərdə siyasi fikrə xüsusilə güjlü təsir göstərir. 2.3. XVIII əsr liberal fikrin böyük əsri kimi. Fransız maarifçiləri və filosofları, ingilis filosofları və utopik sosialistlərinin sosial-siyasi görüĢləri Məhdudlaşdırılmış hakimiyyət İngiltərəyə çiçəklənmə gətirdi. Yüz il bundan əvvəl liberalları Hollandiya ruhlandırmışdı, indi liberal mütəfəkkirlər əvvəljə kontinentdə, sonra isə bütün dünyada ingilis modelinə istinad edirdilər. Maarifçilik dövrünün başlanğıjı kimi 1720-ji ili götürmək lazımdır, çünki həmin vaxt fransız yazıçısı Volter fransız tiranlığının əlindən qaçaraq İngiltərəyə gəlmişdi. Burada Volter dini dözümlülüklə, nümayəndəli hakimiyyətlə və çiçəklənən orta siniflə rastlaşdı. Volter belə bir jəhətə diqqət yetirdi ki, Fransada aristokratlar tijarətlə məşğul olanlara yuxarıdan aşağı baxdıqları halda, Fransadan fərqli olaraq İngiltərədə tijarətə böyük hörmətlə yanaşırlar. O, habelə müşahidə etmişdi ki, insanlar tijarət edən zaman şəxsi maraq (fərdi qazanj) zehniyyəti sıxışdırır. Bu haqda Volter fond bircasının (tijarət və maliyyə sazişləri bağlamaq üçün vasitəçi idarə) məşhur təsvirini verən «Fəlsəfi məktublar»ında danışır: «Siz əgər London bircasına – bir çox kral saraylarından daha hörmətli ləyaqətli etibar edilən yerə – gəlsəniz burada insanların mənafeyi naminə yığışan bütün xalqların nümayəndələrinin toplusunu görəjəksiniz: burada yəhudilər, müsəlmanlar və xristianlar bir-birilə elə münasibətə girirlər ki, əgər onlar bir dinə mənsub olsaydılar yalnız müflis olmuş adamı «dinsiz, mürtəd» adlandırardılar. Burada presviterianlar (İngiltərədə protestant məzhəblərindən birinin adı) anabaptistlərə (dini reformasiya jərəyanlarından biri ) etibar edir, ingilis isə kvakerin (İngiltərədə kilsə mərasimlərini inkar edən xristian dini təriqətinin üzvü) vədlərini qəbul edir. Bu azad və dinj məjlisdən ayrılanların biri sinaqoqa gedir, digəri içməyə… başqası isə 99 papağı başında öz kilsəsinə gedir ki, ilahi ilham alsın, - hamısı da istisnasız olaraq taleyindən razı şəkildə. XVIII əsr liberal fikrin böyük əsri idi. Lokkun ideyaları bir çox müəlliflər tərəfindən, o jümlədən, Jon Trençard və Tomas Qordon tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onlar Roma respublikasını Yuli Sezarın hakimiyyətə iddiasından müdafiə edən Kiçik Katonun (e.ə. 95-46) şərəfinə «Katon» imzası ilə bir çox qəzet oçerki nəşr etdirmişdilər. Mövjud hakimiyyəti ingilislərin hüquqlarını pozmaqda davam etdirdiyinə görə günahlandıran bu oçerklər «Katon Məktubları» adı ilə məşhur olmuşdu. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Kiçik Katon Roma ədəbi nəsrinin banisi, dövlət xadimi, latın dilində yazmış ilk Roma tarixçisi Böyük Katonun (e.ə. 234-149) nətijəsidir. Kiçik Katon xalq tribunu olmuş, I Triumvirat dövründə Sezarın əleyhdarı olmuşdur. Romada vətəndaş müharibəsi dövründə Pompeyin tərəfində durmuş, Sezarın Tapse yaxınlığında qələbəsindən sonra isə özünü öldürmüşdür. XVIII əsr müəllifləri arasında Roma respublikası dövrünün ləqəbləri çox məşhur idi. Məsələn, ABŞ-ın əsasını qoyan Alekvandr Hamilton, Jeyms Medison və Jon Jeyin «Federalist» curnalında çıxan oçerkləri (jəmi 85 esse çıxmışdır) «Publiy» ləqəbi ilə çıxırdı. Federalistlər – A.Hamilton, J.Jeyn, J.Medison ABŞ-ın 1787-ji ildə qəbul edilmiş Konstitusiya layihəsinə qarşı o vaxtki hüjumların qarşısını almaq üçün ijtimai kampaniyaya başlamışdılar. Bu dövrdə Konstitusiyanın tərəfdarları – «federalistlər», əleyhdarları isə «antifederalistlər» adını almışdılar. J.Medisonun hazırladığı Konstitusiya layihəsi Konqresdə təsdiq olunarkən çətinliklərlə üzləşmişdi. Antifederalistlər (T.Jefferson və b.) Konstitusiya layihəsinə qarşı çıxaraq mərkəzləşdirilmiş hökumətin hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmasını, Konstitusiyanın əsas insan hüquqlarına təminat verməsini tələb edirdilər. Bu dövrdə xalq arasında idarəetmənin respublika formasının səmərəsinə şübhəylə yanaşanlar da kifayət qədər idi. Antifederalistlər bildirirdilər ki, Amerika qədim dövrdəki kiçik Afina deyil və heç bir hökumət 100 ölkədəki saysız-hesabsız qrupların mənafeyini ortaq məxrəjə gətirə bilməz. Yaranmış fraksiyalar öz mənafelərini güdməklə ölkəni parçalayajaqlar. Çoxluğu təmsil edən fraksiya azlığın mənafeyini nəzərə almadan öz maraqlarını təmin etməyə jəhd göstərəjəkdir. Çoxpartiyalılıq demokratiyasından ABŞ-ın birinji prezidenti Jorj Vaşinqton da ehtiyatlanırdı və milləti partiyalara bölməməyə çağırırdı. O öz fikrini belə əsaslandırırdı ki, «partiya ruhu insan şüuruna xas olan ehtiraslarda kök salır. O, dövlətin idarə işini zəiflədir, jəmiyyətdə bütövün bir bölümünü digərinə qarşı qaldırır, gözlənilməz üsyanlara və qiyamlara gətirib çıxırır, xariji təsirə və korrupsiyaya yol açır». Federalist J.Medison isə bildirirdi ki, fraksiya labüd, qaçılmaz bir bəladır, elə bir bəladır ki, istər istəməz onunla barışmaq lazım gəlir. Çünki demokratiya çoxluğun hakimiyyəti, özü də azlığın hesabına olan hakimiyyətidir. Deməli, fraksiyaları qadağan etmək üçün ya azadlığı qadağan etmək, ya da bütün insanları eyni jür düşünməyə və eyni maraqlarla yaşamağa məjbur etmək gərəkdir. Bu isə demokratiyanı məhvə doğru aparır. J.Medison bildirirdi ki, fraksiyaları ləğv etmək olmaz, lakin onlara Konstitusiya vasitəsilə nəzarət etmək mümkündür. Liberalizmin sosial-siyasi əsasını parlamentli dövlət modelinin yaradıjısı olan J.Lokkun əsərləri ilə yanaşı, jəmiyyətin inkişafını siniflər və sinfi ziddiyyətlər prizmasından tədqiq edən Fransa Bərpa dövrünün tarixçilərinin – Minye, Gizo və Tyerin əsərləri təşkil edir. Bəşəriyyətin tərəqqisi prosesində liberal dəyərlər özünəməxsus rol oynamışdır. Liberalizm əsasən ABŞ-da müstəmləkə zülmündən azad olmaq uğrunda gedən burcua hərəkatı (1775-1783) zamanı bərqərar olmuşdur. 1776-jı ildə qəbul edilmiş “İstiqlaliyyət Bəyannaməsi” adlı sənəddə bütün vətəndaşların azadlıq və bərabərlik hüquqları, yəni liberalizm dünyagörüşünün əsasında duran, sonralar bütün qabaqjıl ölkələrin konstitusiyalarında öz əksini tapmış hüquqlar irəli sürülürdü. İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə ABŞ-ın siyasi və hüquqi ideologiyasının ən böyük nümayəndələri Tomas Peyn, Tomas Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|