Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
122 mərhələlərində və dünyanın hər yerində insanlar bu düşünjələrə sahib olmuşlar. Son üç əsr ərzində Qərb təfəkkürü bəşəriyyətin tarixi ərzində mövjud olmuş bu düşünjələri sistemləşdirmişdir. Demokratik hüquqi dövlət, yəni insan hüquqlarının və azadlıqlarının qorunduğu dövlət modeli məhz liberal ideoloci əsasda ortaya çıxmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, liberalizm dəyərlərinə biz islam dinində də rast gəlirik. Lakin həm İslam dinini ön plana çəkənlər, həm də ateist mövqedən çıxış edənlər İslam dininin Qərb demokratiyası ilə, liberalizmlə, insan haqları prinsipləri ilə əlaqəsi olmadığını irəli sürürlər. Lakin hər iki mövqedən çıxış edənlər yanlış təsəvvürdədirlər. Çünki liberalizmin insanın maddi və mənəvi varlığını üstün tutan, insanı yüksəldən, onun ağlına güvənən fərdiyyətçilik prinsipləri İslamın insana verdiyi qiymətlə oxşardır. Belə ki, İslam əqidəsinə görə insan azad bir iradənin daşıyıjısıdır. Allah insanı yaradarkən ona iradə vermiş və hərəkətlərində sərbəst buraxmışdır. İslam dinində məjburiyyət yoxdur. Hər bir kəsin etiqadına, inamına başqası müdaxilə edə bilməz. İslam dininin bu yanaşması da liberalizmin azadlıq prinsipi ilə uyğun gəlir. K.Berzeg yazır: «İslam dinində «qul haqqı» anlayışı vardır. Bu anlayışa görə başqasına zülm etmək, zülmə göz yummaq haramdır. Qul haqqına sahib olma anlayışına görə qadınla kişi, müsəlmanla qeyri-müsəlman bərabərdir. İslamın qul haqqı anlayışı ilə liberalizmin insan haqları və azadlıqları arasında paralellik vardır. İslama görə mülkə sahib olmaq qanuni, miras isə halal sayılır. İslam müsəlmanı çalışmağa, qazanmağa, varlı olmağa sövq edir. Liberalizmin mülkiyyətə sahib olmaq prinsipi də İslamla uzlaşır ». Xristian dinində katolik kilsəsinin islah olunması uğrunda reformasiya hərəkatının nətijəsində əmələ gəlmiş protestant etikası da bu mövqedən çıxış edirdi. Məsələn, Jenevrədə kalvin kilsəsini yaratmış Can Kalvin öz ardıjıllarına məsləhət bilirdi ki, «var-dövlət yığmaq üçün əllərinizi yanınıza salıb durmayın, səylə, yorulmadan çalışın. Kim varlana bilmişsə, deməli, o, allah tərəfindən «seçilmiş adamdır» və jənnət qapıları onun üzünə 123 açıqdır, qalanlarını isə jəhənnəm əzabı gözləyir». XX əsrin 60- 70-ji illərində Qərb sivilizasiyası böhran keçirən vaxt «protestant etikası» fenomeni yenidən yada düşdü. Bu zaman məlum oldu ki, Qərbin böhran keçirməsinin mühüm səbəblərindən biri «rifah jəmiyyətində» protestant etikasının, yəni fərdi əmək etikasının, şəxsi təşəbbüslərin və şəxsi məsuliyyətin dağılması, yox olmasıdır. Çünki 60-70-ji illərdə gənjlər arasında əksmədəniyyət ideologiyasının geniş yayılması nətijəsində əməyin əxlaqi mahiyyəti inkar edilmiş, əmək etikasına qarşı total müharibə elan olunmuş, Qərbdə fərdi əmək birdən-birə gözdən düşmüşdü. Belə olduqda, jinayətkarlığa, ailələrin dağılmasına, əxlaqın tənəzzülünə qarşı kəskin reaksiya göstərildi. Beləliklə, Qərb ölkələri əhalisinin «əxlaqın möhkəmləndirilməsinə», «ailələrin sabitləşməsinə», «əmək etikasının» dirçəlməsinə doğru meyli artdı. Liberalizm ideya-siyasi jərəyanının müasir forması neoliberalizmdir. Klassik liberalizm ideyası burcua inqilabları dövrünə təsadüf edir. İnqilabçı burcuaziyanın ideologiya və siyasətinin və müasir demokratiyanın xəzinəsinə konstitusiyalı dövlətin, hakimiyyətin bölgüsü, bütün hakimiyyət institutlarının azad seçkisi, vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin olunması tələbi kimi mütərəqqi konsepsiyaları daxil olmuşdur. Liberalizmin meydana gəlməsindən indiyədək keçən iki əsr ərzində onun arsenalında aparıjı yeri xüsusi mülkiyyət təşəbbüslərinə geniş yer vermək və iqtisadi fəaliiyyəti dövlətin himayəsindən azad etmək ideyası tutmuşdur. Liberalizmin klassik prinsipləri yeniləşir, müasirləşir. İqtisadi fəaliyyətin effektiv mexanizmi kimi azad bazara öz sadiqliyini saxlayaraq liberallar inhisarların hökmranlığını məhdudlaşdırmaq və iqtisadi konfliktləri aradan qaldırmaq üçün dövlətin iqtisadiyyata müəyyən dərəjədə müdaxiləsini zəruri hesab edirlər. İngilis iqtisadçısı M.Keynsin təlimi və F.Ruzveltin «Yeni xətti» liberalizm ideologiyasında yeni fundamental ideyalar üçün əsas oldu. Neoliberalizm indi digər ideologiyalara - sağlar və sollara qarşı durur. Liberalizm insan hüquq və 124 azadlıqlarını inkar edən, ijtimai həyatın bütün sahələrini dövlət hakimiyyəti fəaliyyətinin orbitinə daxil edən faşizmə qarşı durur. Alman faşizmi ideologiyasının nəzəriyyəçilərindən olan Şpenqler yazırdı: «Liberalizm anarxiyadır, onda aydın məqsəd ifadə olunmamış, qüvvələrin azad oyunu yox dərəjəsindədir». Neoliberalizm sosialist və kommunist istiqamətli ideologiyalarla konfrontasiyadadır. Neoliberalizmin əsas prinsipi – şəxsi azadlıq prinsipi sosialist ideyalarının prinsiplərinə (bərabərlik, ədalətlilik, kollektivizm, həmrəylik) qarşı durur. Lakin liberalizm ideyasının mahiyyətini sadələşdirmək lazım deyildir. Belə ki, liberalizm azad və müstəqil fərdlərin kollektivizmini, fərdlərin hüquq bərabərliyini inkar etmir. Müasir elmi-texniki tərəqqi insanın fərdi qabiliyyətinin, şəxsi azadlığının və məsuliyyətinin artan rolunu tələb etdiyindən neoliberalizm prinsipləri həmin ideologiyanın nüfuzunu artırır. Yeni liberalizm və yaxud «neoliberalizm» XX əsrdə formalaşmışdır. Neoliberalizm konsepsiyası tərəfdarları liberal iqtisadiyyatın (azad bazar iqtisadiyyatının) inkişafını, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin azaldılmasını zəruri sayırlar. Neoliberalizmin görkəmli təmsilçiləri Avstriya iqtisadçısı F.Hayek və ABŞ iqtisadçısı M.Fridmandır. F.Hayek bildirir ki, fərd iqtisadi jəhətdən azad deyilsə, siyasi jəhətdən də aza dola bilməz. Demokratiya «fərdiyyətçi institut» kimi xarakterizə olunur və şəxsi mülkiyyət, azad rəqabət prinsiplərinə əsaslanır. Jəmiyyətə kollektivçilik ovqatı hakim kəsiləndə, demokratiyanın sonu çatır. M.Fridman da Hayekin ideyalarını inkişaf etdirərək yazır ki, müasir liberalizmin məqsədi dövlət sərhədlərinin aradan qaldırılmasıdır. Bu, kapitalizm bazarının öz-özünü tənzimləməsinə, iqtisadi azadlıqların çiçəklənməsinə, iqtisadiyyatın effektliyinin artırılmasına, nəhayət azad bazar seçiminə gətirib çıxarır. Lakin heç də bütün neoliberallar dövlətə münasibətdə bu fikirləri bölüşmür, yəni barışdırıjı mövqedən çıxış edənlər də az deyil. Məsələ burasındadır ki, vaxtilə sənaye kapitializmi çoxsaylı insanları «bazarın ümidinə» buraxdı və onlar bu şəraitə Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|