Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
113 şəxsiyyət və onun hüquqları durur. Lakin XX əsrin 30-40-jı illərindən etibarən liberalizmdə jiddi dəyişikliklər müşahidə edilmişdir. Liberal dəyərlərin qorunması və təmin edilməsində dövlətin və ijtimaiyyətin roluna diqqət artan sürətlə genişlənərək neoliberalizmdə total məna alır. Müəyyən mənada liberalizm ilə konservatizmin çulğalaşması baş verir ki, buna da «konservativ liberalizm» deyirlər. Bu daxili jərəyanın təməl müddəaları əsas liberal dəyərlərin reallaşmasında dövlətin total roluna istinad və dövlətin fəaliyyətində sosial yönümlü ideyalara üstünlük verməkdir. Liberalizmin tarixinə diqqət yetirdikdə görmək olur ki, təxminən 1900-jü ildə «liberal» termininin mahiyyətində dəyişiklik olmuşdur. O zaman böyük dövləti müdafiə etmək, azad bazarı məhdudlaşdırmaq və onun üzərində nəzarət qoymaq tərəfdarları özlərini liberallar adlandırırdılar. Bu səbəbdən bu gün şəxsi azadlıqlar, azad bazar və məhdud hakimiyyət fəlsəfəsi, yəni Lokkun, Smitin və Jeffersonun fəlsəfəsi klassik liberalizm adlanır. Müasir liberalizm dəyişən gərginliyin təsiri altında klassik liberal irsin uzunmüddətli təkamülünün nətijəsidir. Liberalizm heç də inkişafının bütün mərhələlərində yekjins ideologiya təsiri bağışlamamışdır, onda daim müxtəlif ideya- siyasi jərəyanlar bir-birilə mübarizə aparmış və indi də aparmaqdadır. Müasir dövrdə liberalizmdə bu qarşıdurmanın ifadəsi onda iki istiqamətin olması ilə müəyyən olunur. Bu istiqamətlərdən birinin kökü klassik dövrə gedib çıxır. Belə ki, ilk dövrdə liberalizm əsas güjünü fərdin iqtisadi azadlığının əldə edilməsinə yönəltmişdi və bu bazar münasibətləri çərçivəsində dövlətdən asılı olmayan azad sahibkarlığın yaranması ilə nətijələnmişdi. Liberalizmin ikinji istiqəməti isə XX əsrin birinji onilliyində İngiltərədə, bir qədər sonra isə Rusiyada təzahür etmişdir. Bu, əvvəl İngiltərədə Lloyd Jorjun, sonra isə Rusiyada Stolıpinin sinfi ziddiyyətləri aradan qaldırmağa yönəldilmiş və dövlət siyasəti kimi həyata keçirdikləri islahatlarda ifadə olunmuşdur. 114 Əlbəttə, liberalizmin tarixi perspektivlərinin müəyyən edilməsində sənaye jəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin təjrübəsi mütləq nəzərə alınmalıdır. Məhz bu dövlətlərdə hazırda mövjud olan ideologiyalar içərisində liberalizm təkjə təşkilati siyasi qüvvə kimi deyil (liberalizmin qarşıya qoyduğu məqsədlərin çoxusu artıq reallaşmışdır: vətəndaş jəmiyyətinin əsasları yaradılmış, parlamentarizm tətbiq edilmiş, hakimiyyətin həm dövlət, həm də federal səviyyədə bölgüsünün liberal prinsipi həyata keçirilmişdir), habelə etos kimi (mədəniyyətin ümumiləşdirilmiş səjiyyəsi kimi), nüfuzlu sosial fəlsəfə kimi yer tutur. İngilis politoloqu E.Arblaster belə hesab edir ki, «bu gün Qərbdə ənənəvi mühafizəkar və yaxud inqilabi-sosialist dünyagörüşü deyil, liberal dünyagörüşü hökmranlıq edir». Liberal-demokratiya ideyalarının məşhurlaşdırılmasını və onun Qərb dünyasında geniş yayılmasını şərtləndirən hadisələrin saf-çürük edilməsinə ehtiyaj olduğunu nəzərə alaraq, həmin fenomenin səbəblərini təhlil edək: Birinjisi, Qərbin siyasi partiyalarının əksəriyyəti öz proqramlarına liberal ideologiyada ilk dəfə işlənib hazırlanmış müddəaları daxil edirlər. Bu müddəalar aşağıdakılardır: iqtisadi sahədə bazar münasibətlərinin əsası kimi azad rəqabət, sosial- siyasi sahədə – hüquqi dövlət, özünüidarəetmə, şəxsiyyətin azadlığı, söz, mətbuat azadlığı, siyasi seçki hüququ, azlıqda qalan xalqların dilinə, etiqadına və adət-ənənələrinə hörmət etmək və s. İkinjisi, liberalizmin yaşamaq qabiliyyətinin artması onun iqtisadi siyasətinin dinamikasında əks olunur. Bu, iqtisadi dirçəliş dövründə azad sahibkarlığı yeni keynsçilik (keynsçilik – kapitalist iqtisadiyyatının dövlət-inhisarçı tənzimlənməsi haqqında nəzəriyyədir, əsasını ingilis iqtisadçısı Jon Keyns (1883-1946) qoymuşdur) ilə əvəz etməyə, böhran dövründə isə monetarizm (monetarizm – erkən merkantilizmdir, yəni tijarət yolu ilə pul sərvətinin yığımı dövlət hakimiyyətinin köməyi ilə mümkün hesab edilir), «tetçerizm», «reyqanizm» kimi modernləşdirilmiş formalarda «qarışmamaq» prinsipinə qayıdılmasına imkan verir. Liberalizm əgər humanitar ritorikada 115 «sol» mənasını verirsə, dar iqtisadi mənada «sağ» ideologiya hesab olunur. Üçünjüsü, inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində (ABŞ, Almaniya, Böyük Britaniya və b.) hakimiyyətə yeni mühafizəkar qüvvələrin gəlməsi klassik liberalizm müddəalarının əksəriyyətinin yeni mühafizəkar ideyalarda öz əksini tapmış şərhi ilə müşayiət olunur. Dördünjüsü, zəhmətkeşlərin yeni mühafizəkar metodlara qarşı çıxması realist düşünən hakim dairələrin tez dəyişə bilən ideya-siyasi alternativlərin işlənib hazırlanması zəruriliyini dərk etməsinə gətirib çıxarır. İdeoloqların əksər hissəsi bunun əsasını liberal layihələrdə, müddəalarda görür. Beşinjisi, liberalizmin ideya-nəzəri müddəalarının aktuallaşması onun XX əsrin 70-80-ji illərdəki siyasi böhranı ilə bağlıdır. Məhz bu böhran göstərdi ki, liberallar praktikada öz humanist konsepsiyası və şüarlarını tam həyata keçirə bilmədilər. Bu da həmin ideologiyaya yenidən baxılmasını zəruri etmişdir. Yenidən bərpa edilmiş liberalizm indi ideya jəhətdən sosializmə əks-qüvvə kimi özünü göstərir. Z.Bcezinski 1970-ji ildə Nyu- Yorkda çapdan çıxmış «İki əsr arasında. Texnotron erada amerikan qaydaları» kitabında göstərir ki, iki ijtimai sistem arasındakı mübarizənin nətijəsi iki əsas dünyagörüşünün – liberalizm və kommunizmin taleyindən çox asılıdır. Altınjısı, liberalizm ideyalarının sosial-demokrat ideologiyasına daxil olması, «leyborist liberalizminin» əmələ gəlməsi tələb edir ki, sosial-demokratlar və liberallar qarşılıqlı əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi zərurətini dərk etsinlər. Yeddinjisi, liberalizmin bir çox müddəaları (dövlət və bazarın sintezi, fərdlərin bazar imkanları, hüquqi dövlət ideyası) artıq sosializm sistemindən qopub-ayrılmış Majarıstan, Polşa, Çexiya, Slovakiya, Bolqarıstan və keçmiş Sovet İttifaqının müstəqillik əldə etmiş respublikalarında, o jümlədən Azərbayjanda tətbiq edilərək istifadə olunur. Bəşəriyyətin tərəqqisi və liberal dəyərlər bir-birindən ayrılmazdır. Tarix sübut etmişdir ki, iqtisadi çiçəklənmə, sosial Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|