Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
104 jəmiyyətinin başlanğıj dövrü kapitalizmin ilk ibtidai forması oldu. Burcua siyasi ideologiyasına aid olan konsepsiyalar kapitalizmin ilk ibtidai dövrü üçün səjiyyəvi sayılan vətəndaş jəmiyyətini zəruri hadisə kimi qiymətləndirərək, həmin jəmiyyətə ideoloci jəhətdən haqq qazandıran nəzəriyyəyə ehtiyaj duyulduğunu qeyd etdilər. XIX əsrin birinji yarısına xas olan spesifik şəraitdə burcua siyasi fikrinin başlıja istiqaməti liberalizmdən ibarət oldu. Liberalizm «vətəndaş azadlığı»nı müdafiə etməyə və əsaslandırmağa başlıja diqqət yetirdi. O, «vətəndaş azadlığı»nı xüsusi təşəbbüskarlıq azadlığı, sahibkarlıq, müqavilə, eləjə də söz, vijdan, rəy və mətbuat azadlığı kimi başa düşürdü. Liberalizm konsepsiyasına görə dövlət şəxsiyyətin «vətəndaş azadlığı»na əsaslanan təhlükəsizliyini, xüsusi mülkiyyəti təmin etməli və jəmiyyətin müdafiəsinə diqqət yetirməlidir. Bu fikir həmin dövrün siyasi iqtisadında məşhur «azad tijarət» formulu kimi ifadə olunmuşdu. Beləliklə, insan hüquqları ideyasının inkişafında sənaye inqilabının, böyük elmi kəşflərin vüsət alması və dinin nüfuz dairəsinin azalması ilə səjiyyələnən XIX əsr xüsusi yer tutur. Liberalizmin atası sayılan J.Lokkun «İjtimai müqavilə»sində meydana çıxan «insanın təbii hüquqları»na XIX əsr mənəvi və iqtisadi aspekti əlavə etdi: yaxşı yaşayışa nail olmaq (indi bunu liberallar bəyan edirdilər) və normal jəmiyyət qurmaq üçün hüquq və azadlıqlar labüddür. Amma, hər halda, bəzi müəlliflərin fikrinjə, liberalizmin əsl atası J.Bentam sayılmalıdır. Onun J.S.Mill tərəfindən inkişaf etdirilən ideyaları insan hüquqlarının labüdlüyünün fundamental əsaslarına çevrildi. Klassik liberalizmin formalaşması fransız siyasi xadimi B.Konstanın və ingilis filosofları J.Bentam və J.S.Millin konsepsiyalarında başa çatmışdır. Bu konsepsiyalarda şəxsiyyətin ijtimai həyatın bütün sferalarında reallaşmasının əsası olan xüsusi mülkiyyət prinsipinin etik əsasları verilmişdir. Fransada liberalizmin ən böyük nümayəndəsi olan Benjamen Konstan öz əsərlərində başlıja diqqəti şəxsi azadlığın əsaslandırılmasına yetirir və bu azadlığı vijdan, söz azadlığı və 105 sahibkarlıq, xüsusi təşəbbüskarlıq mənasında başa düşür. Konstan azadlığın iki növünü, yəni siyasi azadlığı və şəxsi azadlığı fərqləndirir. Onun fikrinjə, qədim xalqlar yalnız siyasi hakimiyyətin həyata keçirilməsində iştirak etmək hüququna aid olan siyasi azadlıq haqqında təsəvvürlərə malik olmuşlar (qanunların qəbul olunması, ədalət mühakiməsində iştirak etmək, vəzifəli şəxslərin seçilməsi, müharibə və sülh məsələlərinin həlli). Lakin müasir xalqlar azadlığı başqa jür başa düşür, siyasi hakimiyyətdə iştirak hüququnu az qiymətləndirirlər. Konstana görə, bu ondan irəli gəlir ki, indi artıq böyük dövlətlər mövjuddur və bir nəfər vətəndaşın səsi həllediji əhəmiyyət daşımır. Digər tərəfdən, qədim dövrlə müqayisədə adamların siyasi işlərlə məşğul olması üçün vaxt imkanı məhduddur. Eyni zamanda, qədim xalqların mübariz ruhu tijarət ruhu ilə əvəz olunmuşdur və müasir xalqlar sənaye və tijarətlə məşğul olduğundan idarəetmə məsələləri ilə maraqlanmağa, dövlətin işinə qarışmağa vaxt tapa bilmirlər. Nəhayət, Konstan belə nətijəyə gəlir ki, yeni xalqların azadlığı fərdlərin dövlət hakimiyyətindən asılı olmaması ilə səjiyyələnən şəxsi, vətəndaş azadlığıdır. Konstan azadlıqla hakimiyyəti eyniləşdirən Russonun nəzəriyyəsini və xalq suverenliyinin digər tərəfdarlarını tənqid edərək bildirirdi ki, xalqın məhdudlaşdırılmayan hakimiyyəti fərdi azadlıq üçün təhlükə törədir. Filosofun fikrinjə, yakobinlər diktaturası və terrorçular dövründə aydın oldu ki, məhdudlaşdırılmayan xalq suverenliyi mütləq monarxiya suverenliyindən az təhlükəli deyil. Ona görə də xalqın suverenliyi məhdudlaşdırılmasa fərdin təhlükəsizliyini təmin etmək olmaz və suverenliyin hüdudu ədalət və insan hüququ ilə məhdudlaşdırılmalıdır. İngilis liberalizminin nümayəndəsi Jeremi Bentam isə ilk əsərlərində təbii hüquq nəzəriyyəsini rədd edirdi. O, həyata keçirilməsini qeyri-mümkün hesab etdiyinə görə «ijtimai müqavilə» anlayışını da mənasız sayırdı. J.Bentam insan və vətəndaş hüquqlarına dair fransız bəyannaməsini (1789) hərtərəfli tənqid edir və qəti şəkildə bildirirdi ki, şəxsiyyətin hüququ 106 ideyası anarxiyanın əsaslandırılmasına, dövlət hakimiyyətinə müqavimət göstərilməsinə gətirib çıxarır. Filosof yalnız dövlət tərəfindən yaradılan hüququ real hüquq kimi qəbul edir. Lakin o, bildirir ki, mövjud qanunlar köhnə və qeyri-mükəmməldir. O, qanunverijiliyin təkmilləşdirilməsi meyarını bunda görür ki, qanunverijilik son nətijədə hisslərdə və təjrübədə sarsılmaz əsas əldə etməlidir. Bu jür əsas axtarışlarını J.Bentam utilitraizm (mənfəət) nəzəriyyəsində işləyib başa çatdırır. Filosofun fikrinjə, faydalanmaq prinsipi insanları həyatdan zövq almağa və jəza orqanı olan hakimiyyətə tabe edir. Qanun nə qədər jəzalandırma ilə bağlıdırsa, o öz-özlyündə şərdir və hər bir qanun azadlığın pozulmasıdır. Lakin qanun zərurətdir, çünki onsuz təhlükəsizliyi təmin etmək qeyri-mümkündür. Utilitraizm nəzəriyyəsinə görə, tərəflər xüsusi mənafelərindən çıxış edərək müqavilənin şərtlərini özləri müəyyənləşdirməlidir. İngilis nəzəriyyəçisi J.S. Mill müasir liberal nəzəriyyəni inkişaf etdirən və onu ijtimai həyatın müxtəlif sahələrinə tətbiq edən külli miqarda fəlsəfi əsər çap etdirmişdir. Mill belə hesab edirdi ki, insan hüquqları hər jür hörmətə layiqdir, çünki bu hüquqlar jəmiyyətin sabit inkişafı və ümumi xoşbəxtliyin əldə edilməsi üçün zəruridir. J.S.Millin «Azadlıq haqqında» və b. əsərləri liberal proqramın nümunəsidir. O, dövlət və jəmiyyətin fərdlə münasibətlərini müəyyən edən adi prinsipi göstərmiş və qeyd etmişdir ki, insan tərəqqi edən varlıqdır. Bu prinsipin istənilən şəraitdə tətbiqi insanı istənilən vəhşilikdən xilas edir. Millə görə, millətin uğurlu inkişafı üçün dövlət tərəfindən siyasi təqibləri dayandırmaqla yanaşı jəmiyyətin şəxsi həyata müdaxiləsinə də son qoymaq gərəkdir. J.S.Millin utilitarizm fəlsəfəsinə görə, hər bir insanın öz mənafeyi var və o öz mənafeyini başa düşməyə qadirdir, onu həyata keçirməyə jan atır; sərfəlilik subyektiv anlayış olduğuna görə hər kəs onu öz bildiyi kimi dərk edir; nəyin həqiqətən sərfəli olduğunu anjaq bazar müəyyən edə bilər; insana yaşamaq, işləmək və bazarda sərbəst şəkildə hərəkət etmək imkanı verilməlidir və bu, son nətijədə jəmiyyətə insanın lider, Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|