Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
101 Jefferson və Aleksandr Hamilton olmuşdur. T.Peyn və T.Jeffersonun ideyaları 1776-jı il Bəyannaməsinin əsasını təşkil edir. A.Hamiltonun görüşləri 1787-ji il ABŞ konstitusiyasına həllediji təsir göstərmişdir. T.Peyn istiqlaliyyət uğrunda müharibə dövründə demokratik siyasi və hüquqi ideologiyanın daha radikal nümayəndəsi hesab olunur. T.Peynin siyasi idealı burcua- demokratik respublikası, xalqın suverenliyi və ümumi seçki hüququdur. Onun siyasi dünyagörüşünün əsasını təbii hüquq nəzəriyyəsinin demokratik şərhi təşkil edir. T.Peyn bu ideyadan istismar olunanların üsyan etmək hüququnu nəzəri jəhətdən əsaslandırmaq üçün istifadə etmiş, insanın təbii və vətəndaş hüquqlarını fərqləndirmişdir. O, dövlətin yaranmasının yeganə mümkün vasitəsini adamların ijtimai müqaviləsində görür və belə nətijəyə gəlir ki, bu dövlətdə ali hakimiyyət xalqın özünə məxsus olmalıdır. T.Peyn göstərirdi ki, xalq idarəetmənin hər jür formasını təsis etmək və ya aradan qaldırmaq hüququna – üsyan və inqilab etmək hüququna malikdir. ABŞ-ın «İstiqlal Bəyannaməsi»nin müəllifi, liberalizmin parlaq nümayəndələrindən biri olan T.Jeffersonun siyasi ideologiyasının əsasını isə təbii hüquq nəzəriyyəsinin mütərəqqi şərhi təşkil edir. O, ijtimai müqavilə nəzəriyyəsi mövqeyindən və insanın təbii hüququ baxımından monarxiya dövlət formasını pisləyir və xalqın suverenliyi ideyasını müdafiə edirdi. Bu siyasi xadim qətiyyətlə iddia edirdi ki, heç kim dövlət hakimiyyətinin təşkili və onun üzərində nəzarət etmək hüququndan məhrum oluna bilməz. Əgər hakimiyyət xalqın hüququnu pozursa, belə halda xalq mövjud hakimiyyəti nəinki dəyişdirməyə səy göstərmək, hətta öz mənafeyinə uyğun olan yeni hökumətlə əvəz etmək hüququna malikdir. Jeffersonun siyasi-hüquqi görüşlərində şəxsiyyətin hüququ və demokratik dövlət hakimiyyətinin yaradılması məsələsi də xüsusi yer tutur. O, belə qənaətə gəlir ki, insanın təbii hüquqlarının qorunmasını məhz dövlət təmin etməlidir. Bu siyasi mütəfəkkir dövlətin şəxsiyyətə qarşı hər jür 102 yolverilməz hərəkətlərinin, özbaşınalığının məhdudlaşdırılmasını məsləhət bilirdi. ABŞ-ın müstəqilliyi Bəyannaməsinin mühüm əhəmiyyəti həmçinin bundan ibarətdir ki, o, tarixdə xalq suverenliyi ideyasını dövlət həyatının əsası elan edən ilk sənəddir. Xalqın üsyan etmək hüququ, onun üçün münasib siyasi formanın təşkil edilməsi məhz xalq suverenliyindən irəli gəlir. Buna görə adamları istibdad üsul- idarəsinə tabe etmək məqsədilə dövlət sui-qəsdə və zorakılığa əl atdıqda onu devirmək nəinki xalqın hüququdur, eləjə də təbii vəzifəsidir. Siyasi liberalizm XVIII əsrin sonundakı Böyük Fransa inqilabı zamanı (1789-1794) daha bariz surətdə təzahür etmişdir. Bu zaman mütərəqqi burcua sinfi liberal görüşlərin bütöv sisteminə arxalanaraq vaxtı çatmış zəruri dəyişiklikləri bütün xalqla birlikdə həyata keçirdi. Liberalizmin ümumbəşəri və humanist xarakteri də məhz bunda özünü göstərdi. Siyasi hakimiyyət uğrunda hərəkata qoşulan Avropa və amerikan burcuaziyası bu hərəkatın nəzəri ifadəsini XVIII əsrin maarifçiliyində tapmışdır. Ş.Monteskyenin, F.Volterin, C.-C. Russonun və b. fransız maarifçilərinin əsərləri klassik liberalizmin formalaşması üçün mənbə rolunu oynamışdır. Ş.L.Monteskye maarifçilik ideologiyasına dair ilk geniş siyasi doktrinanı işləyib hazırlamışdır. O, «İngiltərədə dövlət quruluşu haqqında» (1748) əsərinin VI fəslində («Qanunların təbiəti haqqında») qanunları insanın təbii mahiyyətindən doğan təbii və qanunverijilər tərəfindən qurulan pozitiv qanunlar kimi iki qrupa bölürdü. Monteskyenin fikrinjə, ijtimai ahəngdarlıq və ağıllı qayda o zaman yaranır ki, dövlət tərəfindən formalaşdırılan qanunlar xalqın ruhu, davranış qaydaları və adətləri ilə uzlaşır. O, yazırdı: «Qanunverijilər xalqın ruhu ilə uyğunlaşmalıdır, çünki bu ruh idarəçilik prinsiplərinə zidd deyil. Belə ki, biz azad və özümüzün təbii zəkamıza uyğun gələn işləri daha yaxşı həyata keçiririk». Monteskyenin bütün siyasi-hüquqi nəzəriyyəsinin baş mövzusu və burada əsaslandırılan başlıja dəyər azadlıqdır. Ədalətli qanunlar və dövlətçiliyin düzgün təşkil edilməsi bu 103 azadlığı təmin edən ilkin şərtlərdəndir. Monteskye söz, mətbuat və vijdan azadlığını müdafiə edir və göstərirdi ki, azadlıq qanunun ijazə verdiyi dairədə hərəkət etmək hüququdur. O, qanunveriji, ijraediji və məhkəmə hakimiyyətinin bölünməsi nəzəriyyəsini əsaslandıraraq idarəçiliyin əsasının qanun olması fikrini söyləyirdi. Digər fransız maarifçisi Volter (Fransua Arue) özünün fəlsəfi əsərlərində insanların bərabərliyi fikrini irəli sürürdü. Lakin o, bərabərlik dedikdə iqtisadi bərabərlik deyil, siyasi bərabərlik, qanun və hüquq qarşısında bərabərlik başa düşürdü. Volterin fikrinjə, sosial və əmlak bərabərsizliyi ijtimai tarazlıq və jəmiyyətin normal inkişafı üçün əsas şərtdir. Onun yaradıjılığında insanın siyasi azadlığı, iradə azadlığı, jəmiyyətin sosial-siyasi jəhətdən təşkili və s. məsələlər əsas yer tuturdu. Filosofun «Fəlsəfi məktublar» əsəri mahiyyət etibarilə fransız maarifçiliyinin ilk proqram layihəsi sayılır. İjtimai fikrin yeni istiqamətinin – siyasi radikalizmin əsasını isə Can-Cak Russonun sosial-siyasi görüşləri qoymuşdur. Russoya görə jəmiyyətin təbii vəziyyəti (o, adamların təbii vəziyyətdə olduğu şəraiti «qızıl əsr» adlandırırdı) o deməkdir ki, insan həm istehsalçı, həm də istehlakçı kimi başqalarından asılı olmur. O, bu jür jəmiyyəti ideal jəmiyyət hesab edirdi. Russo yazırdı: «Jəmiyyətin əsasını tədqiq edən filosofların hamısı təbii vəziyyətə yüksəlmək zərurətini hiss edirdilər; lakin onların heç biri buna nail ola bilmədilər». Ona görə ki, Russoya görə, insan təbii vəziyyətdə hələ insan deyil, onun insanlığı və rasionallığı uzun proses gedişində əldə edilib, onlar təbiət tərəfindən deyil, tarixi proses ilə şərtlənir. Russonun fikrinjə, «ijtimai müqavilə» əsasında meydana gələn jəmiyyətin yeganə idarə edəni «birləşmiş xalq» olmalıdır və bu jür xalqın ali hakimiyyətinin heç bir təminata ehtiyajı yoxdur. Çünki xalqın yüksək iradəsi heç vaxt yanılmır, hər zaman doğru yoldadır. Elə buna görə də qanun çoxluğun səsi ilə qəbul edilir. Böyük Fransa inqilabı Fransada və bir sıra digər Avropa ölkələrində kapitalizmin inkişafına yol açdı. Vətəndaş Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|