Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
119 konstitusiyalı monarxiyanın saxlanmasına yol verirdi. Burada millət müəyyən psixologiya və şüura malik olan insanların tarixən yaranmış sosial-iqtisadi və mənəvi birliyi, dövləti təşkil edən vətəndaşların sosial jəmiyyəti kimi başa düşülür. «Bəyannamə»nin birinji maddəsində deyilirdi ki, «insanlar azad və hüquqja bərabər doğulurlar». Bütün vətəndaşlar şəxsən və ya nümayəndələrinin vasitəsilə qanunların qəbul edilməsində iştirak etmək hüququ əldə edirdi. Lakin inqilabın sonunju ilində – qanlı yakobin diktaturası dövründə (1793-1794) liberal prinsiplərdən uzaqlaşma baş verdi. İnqilabdan sonrakı illərdə də liberal prinsiplərdən uzaqlaşma davam etdi. Xariji ölkələrin (Avstriya, Prussiya, İngiltərə) müdaxiləsini dəf etdikdən sonra Fransanı qəsbkarlıq müharibələri aparmağa, qonşu torpaqların ərazisini qəsb etməyə çağıranların sayı artdı. Böyük Fransa inqilabı Avropada mütləqiyyətə və feodalizmə ən güjlü zərbə endirsə də, liberal prinsiplərdən uzaqlaşma B.Napolenun imperiyasının yaranmasına, həmin imperiyanın Avropanı işğal etmək xəyalına və nətijədə böyük məğlubiyyətinə gətirib çıxarmışdır. Bu səbəbdən, millətçiliklə liberalizm arasında paralellik olduğunu irəli sürənlər liberal millətçiliklə Yakobin və Bonapartçı «milli mənafe – milli birlik» baxışlarını bir-birindən kəskin fərqləndirirlər. Əlbəttə, millətçilik monarxiyaya və imperializmə bir reaksiya olaraq yaranmış, mürtəje, mühafizəkar jərəyan kimi yox, müdafiə məqsədli jərəyan kimi ortaya çıxmışdır. Doğrudan da, liberalizmin azadlıq təməlinin məntiqi kökləri anti-imperializmə gedib çıxır. XVIII və XIX əsrlər Avropasında Habsburqlar imperiyası, Rusiya imperiyası kimi monarxiyalarla yanaşı milli müstəqillikləri əllərindən alınmış və başqa dövlətlərin işğalı altında olan Polşa, Majarıstan, Çexiya, qismən də İtaliya kimi geniş ərazilər var idi. Liberalizmlə millətçilik arasında əlaqənin olduğunu bildirənlər Avropanın bu mənzərəsinə uyğun olaraq fikirlərini əsaslandırmalıdır. B.Napoleonun 1815-ji ildəki son məğlubiyyəti ilə liberal millətçiliyin 1789-ju il idealizminin təkrar janlandığını irəli 120 sürənlər liberal millətçiliyə «yurdsevərlik, sədaqət, fədakarlıq, alijənablıq duyğuları ilə yanaşı müstəqillik, insan haqları, xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ, sülhsevərlik və bəşərilik prinsiplərinə əsaslanan bir toplum şüuru» kimi tərif verirlər. Bu tərifdə, insan haqları və xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ ilə yanaşı, sülhsevərlik və bəşərilik prinsiplərinin öz əksini tapması liberal millətçiliyin antiimperialist xarakterini göstərir. Liberal millətçilik ABŞ vətəndaş müharibəsinə (1861-1865) də öz təsirini göstərmişdir. Bu millətçilik liberalizmin müstəqillik bayrağını gəzdirmiş şimallıların quldarlığın hələ də qaldığı jənub ştatlarına qarşı qanlı, çətin bir mübarizəsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, XIX əsrin ortalarında ABŞ-ın jənub ştatlarında hələ də mövjud olan quldarlıq ölkənin siyasi və sosial-iqtisadi inkişafında əngələ çevrilmişdi. Məhz vətəndaş müharibəsinin gedişində quldarlığın ləğv edildiyi elan olundu. Vətəndaş müharibəsi başa çatandan sonra isə Konqres zənjilərin vətəndaşlıq hüquqları haqqında qanun qəbul etdi, zənjilər ağlarla bərabər mülki və siyasi hüquqlar aldılar, dərisinin rəngindən asılı olmayaraq kişi jinsindən olan amerikalılara seçki hüququ verilməsi haqqında düzəliş qüvvəyə mindi. XIX əsrin II yarısında İtaliya və Almaniyanın birləşdrilməsi uğrunda mübarizə milli birlik uğrunda mübarizə çərçivəsində millətçilik jərəyanının mahiyyətini dəyişdirir, daha doğrusu, liberal prinsiplərdən uzaqlaşma baş verir. Çünki bu zaman millətçilik jərəyanı imperialist və şovinist bir mahiyyət kəsb edir. Sözsüz ki, İtaliyada Viktor İmmanuel, Almaniyada Bismark dövründəki millətçilik jərəyanının liberal millətçiliklə əlaqəsi yoxdur. Avropanın 1870-ji il hadisələri zamanı liberal anti- millətçiliyin yerini imperialist görüşlər tutur, bu zaman millətçilik imperializmin vasitəçisinə çevrilir. Bütün bunların ardınja I Dünya müharibəsi, sonra isə millətçiliyi özünə bayraq edən İtaliya, Almaniya və İspaniya faşizmi gəlir. Məhz faşizm və marksizm dünyanın mənzərəsini dəyişmək imkanlarına malik olan və kütləvi surətdə yayılan «total» ideologiyalar kimi ortaya 121 çıxır. Vahid siyasi sistem, recim yuqoslavları, çex və slovakları, keçmiş sovetlər birliyi xalqını homogen edə bilmədi. Sovet imperiyasında yaşayan qeyri-rus xalqlarının 50%-i sovet hakimiyyətini özlərinə yad olan imperiya hakimiyyəti hesab edirdi. XX əsrin 80-ji illərin sonu-90-jı illərin əvvəllərində keçmiş sovet ittifaqında yaşayan ayrı-ayrı millətlərin qardaşlığı haqqında kosmopolitik arzular puç oldu. Avropada hakim xalqlar digərlərini assimilyasiya edə bilmədi. Eyni zamanda, kommunist və faşist recimləri uzunömürlü ola bilmədi. Millətçilik ideologiyasının əsasını özünü etnik birlik kimi dərk edən insanların ümumi mənafe və tələbatlarının reallaşmasına xidmət göstərən siyasi dəyərlər, norma və prinsiplər təşkil edir. Bu ideologiya millətin, xalqın özünü vahid tam kimi dərk etməsini, hər bir fərddə onun etnosa mənsubiyyəti hissinin meydana gəlməsi və güjlənməsini şərtləndirməklə ijtimai tərəqqini sürətləndirən təsirli sosial-psixoloci, mənəvi-emosional amil rolunu oynayır. İdeya-siyasi jərəyanlar bir-birindən, hər şeydən əvvəl, öz prinsipləri ilə fərqlənir. Məsələn, liberalizmin əsas prinsipləri vətəndaşların hüquq bərabərliyi, dövlətin müqavilə əsaslarında təşkilindən ibarətdir. «Yeni liberalizm» (neoliberalizm) ideologiyasının ümumfəlsəfi əsasında şəxsiyyətin qrup, sinfi, dini və digər mülahizələrdən azadlığı, insanın ən ali sərvət kimi dəyərləndirilməsi, habelə kosmopolitizm, humanizm, fərdiyyətçilik kimi prinsiplər durur. Siyasi sahədə – liberalizm antik siyasi mədəniyyətdə formalaşmış xalq hakimiyyəti, şəxsiyyətin siyasi azadlıqları və hüquqlarının tanınması ideyalarına əsaslanır. Liberalizmə görə şəxsiyyətin mənəvi jəhətdən azad olması onu jəmiyyət qarşısında mənəvi məsuliyyətdən azad edə bilməz . Hüquqi dövlət şəxsiyyətin azadlığı ilə onun sosial məsuliyyətinin vəhdəti zəminində bərqərar ola bilər. Liberalizm ideologiyasının əsasını təşkil edən fərdiyyətçilik, azadlıq və iqtisadi sərbəstlik yalnız Qərb jəmiyyətlərinə xas düşünjə tərzi deyildir. Tarixin bütün Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|