Dinshunoslik

3 –masala bayoni Mustamlaka va mustabid tuzim sharoitida o‘zbek xalqini milliy va diniy qadriyatlardan mahrum etilishi va toptalishi

Tarixdan ma’lumki, bir xalqni o‘ziga tobe qilishni istagan kuchlar avvalo, uni o‘zligidan, tarixidan, madaniyatidan judo qilishga intiladi. Bosib olingan mamlakat xalqlari madaniy-ma’naviy taraqqiyotini bo‘g‘ib qo‘yish istilochi, bosqinchi mamlakatlar tomonidan mustamlakachilik tartiblarini saqlab turish va mustahkamlashning azaliy, tarix sinovidan o‘tgan an’anaviy yo‘llaridan biri hisoblanadi. Istilochi mamlakat itoat qildirilgan xalqlarni bora-bora o‘ziga singdirib yuborishni, buning uchun o‘z mafkurasi va g‘oyalarini ularga majburan joriy etish, madaniyatiga shikast yetkazish, milliy tili, milliy urf-odatlari va milliy qadriyatlari rivojiga yo‘l bermaslikni o‘z siyosatining asosiy maqsadi deb biladi. Xitoy donishmandi Konfutsiy bundan 2700 yil oldin o‘z imperatoriga shunday maslahat bergan ekan: “Hoqonim, agar biror mamlakatni bosib olib, u yerda uzoq hukmronlik qilmoqchi bo‘lsangiz, dastavval o‘sha yerda yashayotgan xalqni o‘z tarixiy madaniyatidan mahrum eting, ma’nviy bo‘hronni kuchaytiring. O‘z madaniyatidan bebahra bo‘lib, ma’naviy qashshoqlik holatiga uchragan xalq uyushmaydi, ichki nizolar girdobiga o‘raladi, sizga qarshilik ko‘rsata olmaydi. Bunday holga kelgan halqni, mamlakatni idora qilish qiyin bo‘lmaydi”⁴⁶. Madaniyat va ma’naviyatni barbod etish, milliy til, urf-odatlar kamolotiga yo‘l bermaslik itoat ettirilgan xalqni jilovda ushlab turishning eng zarur va nozik yo‘llaridan biri ekanligini istilochi va bosqinchilar doimo juda yaxshi bilgan. Shuning uchuun ham mustamlakachi va bosqinchilar Xitoy donishmandi aytgan gaplarni oldindan rejalashtirib qo‘yishdi.

Madaniyat, ma’naviyat va ma’rifat zarbaga uchrab, xalqning, mamlakatning ma’naviyati va ma’rifati barbod bo‘laversa, odamlar o‘z-o‘zidan e’tiqodsiz bo‘lib ketadi. Undan o‘lkada, mamlakatda ommaning olomonlashuvi, siyosiy manqurtlik, beparvolik boshlanadi. Oxir-oqibatda milliy g‘urur, iftixor, milliy qadriyatlar asta-aekin zaiflasha boshlaydi. Ana shunday o‘lkani, mamlakatni, uning xalqini mustamlakachilik kishanlarida ushlab turish, itoatkor qulga aylantirish mumkin.
Chingizxon ham O‘rta Osiyo zaminini istilo qilayotganida o‘z sarkardalariga: Shaharlarga nodon, irodasiz, ahmoq kishilarni oshliq etib tayinlanglar, ularni qo‘llab-quvvatlanglar va ko‘klarga ko‘tarib maqtay beringlar, mahalliy xalqlarning aqlli, bilimli, obro‘-e’tiborli kishilarini yo‘q qilinglar, deb topshiriq berar ekan. Bu siyosatning ham chuqur o‘ylagan sabablari bo‘lgan. O‘z madaniyatidan, obro‘-e’tiborli, dono vakillaridan judo bo‘lgan xalq ma’naviy rahnamosiz qolib qovusha va uyusha olmaydi.
Tarix shundan guvohlik beradiki, hamma yerda bosqinchi hukmdorlar bosib, olingan mamlakatlar hududlarida Xitoy donishmandi va Chingizxon aytgan tarzda siyosat yurgizdilar. Bundan O‘rta Osiyo xalqlari ham mustasno emas. Ilm-fan va madaniyat, ma’naviyatning eng rivojlangan markazlaridan bo‘lgan Turkistonni zo‘ravonlik yo‘li bilan bosib olgan chor hukumati yerli aholini qaramlik va qullik, siyosiy karaxtlik va ruhiy qashshoqlik holatida ushlab turishni mustamlakachilik siyosatining markaziy masalalaridan biri deb hisobladi. “murakkab va hal qiluvchi pallasida har qanday millat va ellat o‘z ahlligi birdamligini o‘z saqlab o‘z milliy manfaat yo‘lida qat’iyat bilan turmasa, mas’uliyat va xushyorligini yoqoqtadigan bo‘lsa ohir oqibatda o‘zuning eng katta o‘zining tengsiz boyligi bolmish mustaqilligi va ozodligida judo bo‘lishi shubhasiz mana shunday mashum qismat Turkiston xalqlarini ham chetlab o‘tmadi.”⁴⁷ Bosib olingan mamlakatda ilm-fan, ma’nviyat, madaniyat istilochi mamlakatga nisbatan bir necha bor ustun bo‘lsa, unday joylarda mustamlakachilik tartibini saqlab turish oson kechmaydi. Bizning o‘lka esa bosqinchi chor Rossiyasiga nisbatan ma’naviy-ma’rifiy va madaniy taraqqiyot jihatdan ancha ustun turardi. Chor hukumati olimlar maslahatiga amal qilib, bizning o‘lkada qanday qilib bo‘lmasin, o‘zlarining yerli xalqidan ustunliklarini isbotlashga va shu tariqa “uzil-kesil” g‘alabaga erishishga astoydil kirishdilar.
O‘tmishdagi bosqinchilar singari chor bosqinchilari ham bu sohadagi amaliy ishni Turkiston xalqini bir necha ming yillik tarixi, madaniyati, urf-odatlaridan mahrum qilish, ruhan, ma’nan mayib-majruh qilishdan boshladilar.
Bu chuqur o‘ylab, uzoqni ko‘zlab va rejalashtirib qo‘yilgan mash’um siyosat edi. Bu siyosatning zamirida chor hukumatining manfaatini har tomonlama himoya qilish va Turkiston xalqlarini, shu jumladan o‘zbek xalqini milliy o‘zligini anglashdan butkul mahrum qilib o‘tmishini unutgan, vatanparvarlik tuyg‘usidan judo bo‘lgan, istiqbolini ko‘rolmaydigan odamlar guruhiga aylantirish muddaosi turgan. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Inson uchun tarixidan judo bo‘lish – hayotdan judo bo‘lish demakdir”⁴⁸.
Ma’naviyat va ma’rifat xalqining o‘z o‘tmishini bilishi va istiqbolini tushunib yetishiga yordam beradi, Vatanni sevish va u bilan faxrlanishga da’vat etadi, dushmanlarga, bosqinchi va mustamlakachilarga qarshi murosasiz kurash olib borishga, erk va adolat uchun jasorat ko‘rsatishga undaydi.
Ma’naviyat va ma’rifatdan mahrum xalq milliy jihatdan: o‘zini anglab ololmaydi, taqdirga tan berib yashashni o‘ziga ep ko‘radi. Chor amaldorlari buni yaxshi anglagan holda o‘z mustamlaka asoratiga solgan Turkitson xalqlarini ma’naviyat, ma’rifat va madaniyatdan bebahra qoldirish masalasiga alohida ahamiyat berdilar, bu yo‘lda hech tap tortmay insofu diyonatni, rahm-shafqatni butunlay unutdilar.
Chor Rossiyasining Turkistondagi siyosati milliy tuyg‘uni poymol etishga, milliy qadriyatlarni toptashga, butkul yo‘qotib yuborishga qaratilgan edi. Chorizm bu o‘lkada savodsizlik, bilimsizlik holatini vujudga keltirish va uni mustahkamlashdan manfaatdor edi.
Chorizm mustamlakachilik siyosatini Sharqda qon va qilich bilan joriy qilgan generallardan biri M.D.Skobelev: “Millatni yo‘q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, tilini, san’atini yo‘q qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga uchraydi”, - deb “bashorat” qilgan edi. Uning ana shu “dono” ko‘rsatmasi Turkistondagi ma’naviyat, ma’rifat va madaniyatga nisbatan amalga oshirilgan jaholat va yovuzliklar uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. Chorizm Turkiston xalqlarining savodsizlik, bilimsizlik holatida ushlab turishdan manfaatdor edi. Uning maqsadi g‘aflat uyqusida yotgan, zamonaviy fan-texnika, ma’rifat yutuqlaridan behabar, milliy ongi past, milliy g‘ururi toptalgan xalqni talash, ezishdan iborat edi. Chor hukumatining mustamlaka o‘lkalardagi gumashtalari “yarim podsho” Kaufman, general-gubernator Kuropatkin, jallod Golovanovga o‘xshaganlar Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, Toshkentdagi buyuk asori-atiqalarni, masjidu-madrasalarni, arklaru tarixiy-madaniy yodgorliklarni to‘pga tutib yer bilan yakson qildilar. Axir qanday qilib qo‘l ostidagi mazlum xalqlar madaniyati, ma’naviyati, ma’rifati, tarixi bosqinchi-jallodlarnikidan baland bo‘lishi kerak? Bunga ular toqat qila olmas edi. Ularning usuli qo‘y qilish, madaniyatni, til va tarixni, Turkiston xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi g‘ururlanadigan, iftixor qiladigan nimaiki bo‘lsa, hamma-hammasini, tag-tugi bilan ayamay yakson qilish edi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “...Tarix – xalq ma’naviyatining asosidir”⁴⁹.
Chor hukumatining Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining tub mohiyatida qanday maqsad va muddao yotganligini xalqimizning bilimli, madaniyatli, ziyrak oqilu dono farzandlari allaqachon tushunib yetgan edilar. Chor hukumati mustamlakachilik siyosatini fosh etgan, xalqni erk va ozodlikka, bilim va madaniyatga chorlagan, milliy qadriyatlarimizni qo‘llab quvvatlagan, shu yo‘lda jafo chekib halok bo‘lgan buyuk xalq egasi Abdurauf Fitrat o‘zining “Turkistonda ruslar” risolasida: “Ko‘rdim, kezdim, eshitdim, o‘qidim. Mamlakatlar orasida Turkistonimiz kabi baxtsiz bir mamlakat yo‘qdir... Rus kapitalistlari bilan rus poplarining sodiq ishonchli qorovullari bo‘lg‘on eski Rusiya hukumati ellik yil orasida Turkistondagi turk bolalarining foydalariga biror ish ko‘rdimi, ko‘rmoqchi bo‘ldimi? Mana shu savolga – “Yo‘q” dan boshqa bir yo‘qdir. Yurtimiz ellik bir yil idorai askariy ostida turdig‘i uchun biz Ovro‘poning madaniy millatlari bilan ko‘risholmadik, ularning ijtimoiy va iqtisodiy fikrlaridan istifoda qilolmadik. Bizning ko‘zlarimizni ochirmaslik fikri uchun fikri ochiq tatar qarindoshlarimizning dahi Turkistondan yer olmoq va Turkistonda maktab ochmoqlari man etildi.
Bizning diniy va milliy hissiyotlarimizni o‘ldirmoq tilagi bilan Ustroutov kabi mutasib poplarning irodasinda gazeta chiqarildi, maktab ochildi, lekin o‘z millatimiz va diyonatimizni anglamoq uchun o‘z tarafimizdan ochilgan maktablar va g‘azitalar bog‘landi, sha’riy mahkamalarimizning huquq va salohiyatlaridan buyuk bir qisti g‘asb etildi. Mahkamalarda, uylarda, yo‘llarda, tijoriy ishlarda, hatto vag‘on arbalarinda Turkiston yerlisining huquqi Turkiston musofiri bo‘lg‘on rus va armanidan tubanda tutilgan”, - deb yozgan edi. Abdurauf Fitratning qalb nidosi bo‘lgan ushbu so‘zlarda mustamlakachilik siyosatining barcha tomonlari fosh etilgandi.
Shunday qilib, chor hukumatining Turkiston xalqlariga nisbatan tutgan mustamlakachilik siyosati bu xalqlar o‘rtasidagi har qanday davlat kurtaklarini yo‘q qilish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy taraqqiyotini bo‘g‘ish, ularga erkinlik bermaslik, milliy qadriyatlarini yerga urish, kamsitish, milliy g‘ururlarini, ma’nviyatini poymol etish, qo‘rquvda ushlashdan iborat edi. Bu siyosatni amalga oshirish orqali mustamlakachilar o‘lkada o‘zining hukmronligini abadiylashtirishni maqsad qilgan edilar. “El yurtimiz o‘zining lo‘p asrlik tarixi davomida bunday mash’um hatarlarni necha bor ko‘rgan, ularni jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali o‘tmish, bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘limiz barchamizga saboq bo‘lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo ogoh bo‘lib yashashga da’vat etishi lozim. O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q”.
Rossiyada Oktyabr to‘ntarishidan keyin, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida boshqa jamhuriyatlarda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham, albatta, madaniy, ma’rifiy taraqqiyot bo‘ldi, tabbiy va ijtimoiy fanlar anchagina o‘sdi, milliy ziyolilar safi kengaydi, iqtisodda, ijtimoiy, siyosiy hayotda ijobiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bundan ko‘z yumish mumkin emas. Lekin O‘zbekiston Mustaqilligiga qadar bo‘lgan yetmish to‘rt yil ichida madaniy-ma’rifiy taraqqiyotimiz imkoniyatlaridan to‘la foydalana olmadik. “Markaz” tomonidan yurgizilgan davlat siyosati tufayli milliy ongimiz, milliy tilimiz, tariximiz, urf-odatlarimiz rivojlanishiga yo‘l bermaydigan g‘ovlar paydo bo‘ldi. Agar Chor Rossiyasi bizning ma’naviyatimizni turg‘unlikda; qoloqlikda tutishga uringan bo‘lsa, bolshevik-shovinistlar mahalliy xalqlarni o‘z milliy madaniyatidan butkul begonalashtirish siyosatini tutdilar. O‘zbek xalqining madaniyati va ma’naviyatiga, milliy ongi rivojlanishiga to‘siqnlik qilish sobiq sovet jamiyati davrida chorizm zamonidagidan ko‘ra kuchaysa-kuchayadiyu, ammo kamaymadi. Sho‘ro davlati milliy chekka o‘lka xalqlarini ezish, boyliklarini talash maqsadida chorizm mustamlakchilik siyosatini oshkora davom ettirdi. Sho‘ro tuzum milliy birdamlik, milliy tuyg‘u rivojlanishi va yuksalishiga millatchilik deb qaradi. “Biz boshimizdan kechirgan sobiq mustabid tuzum davrida milliy ma’naviyatni rivojlantirishga mutlaqo yo‘l qo‘yilmagan. Aksincha, halqimizning tabiati, yashash tarziga yot bo‘lgan kommunistik mafkurani har qanday yo‘llar va zo‘ravonlik bilan joriy etishga harakat qilingan”⁵⁰.
Sho‘ro zamonida xalqlarimizning ming yillik tarixi, e’tiqodi rad etildi, o‘rniga “shaxsga sig‘inish” balosi ro‘baro‘ bo‘ldi.
Prezidentimiz Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” risolasida ta’kidlaganidek: “...Sho‘rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rahbatlantirilmas edi, hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanardi”⁵¹. “Qariyib 150 yil davom etgan tariximizning tom ma’nodagi qora kunlari bo‘lmish o‘sha zamonda bir paytlar o‘zining qudratli davlatchiligi, buyuk farzandlari, yuksak ilmu madaniyati, obod shahar va qishloqlari bilan dunyoni hayratda qoldirgan el-yurtimiz qanday og‘ir mashaqqatlarga duchor bo‘lganini yaxshi bilamiz”⁵².
Insonlarning ma’naviy-axloqiy yuksalishiga ko‘maklashadigan muqaddas kitob Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, Al-Buxoriy, At-Termiziy, Shayx Najmiddin Kubro, Az-Zamaxshariy, Bahouddin Naqshband singari ulamoyu fuzalolarning mo‘tabar asarlari xalqdan yashirildi, ularga o‘t qo‘yildi, suvlarga oqizildi. Qaramlik va mo‘telik yillarida sodir bo‘lgan bu dahshatli voqea va hodisalar o‘zbek xalqining milliy ma’naviyati muayyan darajada tanazzulga uchrashiga sabab bo‘ldi. Sho‘ro hukumati va tuzum qurila boshlagan dastlabki yillaridayoq, avvalo butun ziyolilar va hatto eski o‘zbek yozuvini biladigan (mulla deb nom olgan) kishilar ham qamoqlarga jo‘natildi. Keyinchalik esa uyda arab alifbosi yozuvidagi kitob va qo‘lyozmalarni saqlagan odamlar qattiq ta’qib ostiga olindi. Xullas, o‘zbek xalqining ilg‘or qismi – ziyolilarga, ma’rifat homiylariga juda katta zarba berildi. Bu qatag‘onlik xatti-harakati o‘tgan yetmish yil davomida u yoki bu darajada doimiy va uzviy ravishda davom etdi.
Milliy ma’naviy qadriyatlardan biri milliy urf-odatlar, an’analar, diniy-tarbiyaviy marosimlar, xalq bayram va sayillari kabilarga qilingan hujum o‘zbek xalqi boshiga tushgan og‘ir dard bo‘ldi.
Umuman olganda, sho‘ro yillari davomida o‘zbek xalqi erkin fikrlash huquqidan mahrum etildi. Bu esa, o‘z navbatida, xalqning ma’naviyatiga salbiy ta’sir qildi.
Yuqorida qayd etganimizdek, 30-yillarning o‘rtalariga borib milliy ma’naviyatimizni to‘liq sindirib, yanchib tashlashga qaratilgan siyosat izchil amalga oshirila boshlandi. Asl ziyo egalari otib, bukib, tashlandi. Bular qatoriga Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Usmon Nosir kabi xalqimizning, millatimizning, uning ma’nviyatining o‘nlab, yuzlab asl o‘g‘lonlarini kiritishimiz mumkin.
Qaramlik va mutelik yillari o‘zlarini ilmning hamma sohasini yakkayu yagona bilag‘oni deb atagan kommunistik mafkura targ‘ibotchilari o‘z faoliyatlarida o‘tmishdan qolgan barcha ma’naviy merosni butunlay inokr etish yo‘liga o‘tib oldilar. Navoiy, Bobur, Ulug‘bek, Yassaviy, Mashrab, Nodirabegim singari allomalar feodalizm davri namoyandalari, deb e’lon qilinib, ularning meroslarini o‘rganish taqiqlandi. Buyuk allomalarning yubileylarini o‘tkazish esa millatchilik kayfiyatlarini kuchaytiruvchi omil sifatida baholandi.
O‘rta Osiyo xalqlarining O‘rta asrlarda jahon fani, madaniyati taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi haqida gapirish tarixni ideallashtirish deb ko‘rsatildi. O‘tmishning ulkan merosi, bebaho milliy ma’naviyat qadriyati bo‘lgan qo‘lyozmalarni o‘rganish, nashr qilish imkoniyati chegaralab qo‘yildi.
O‘zbekistonda barcha dinlarning, birinchi navbatda, islom dinining ko‘zga ko‘ringan yirik vakillari birin-ketin qamaldi, surgun qilindi, imi-jimida otib tashlandi. Chorak kam bir asr davomida diniy-ma’naviy tarbiyaga o‘rin berilmadi. Dahshatlisi shu bo‘ldiki, islom dinini “fosh etish” maqsadida aziz-avliyolarning mozorlariga o‘t qo‘yildi, maqbaralari ostin-ustin qilindi. Kommunistlar, rahbar hodimlar ota-onalari, yaqin kishilari janozasiga borishdan qo‘rqib qolishdi. Yurak yutib borganlar partiyadan o‘chirilib, ishdan olindi.
Xalq o‘rtasida dahriylikni targ‘ib qilish va dinga qarshi murosasiz kurash niqobi ostida o‘rta asr me’morchiligining takrorlmanmas namunasi bo‘lgan, milliy naqshlar jilovlanib turgan minglab masjidlar, yuzlab madrasalar, xalqimizning milliy g‘ururi hisoblangan muhtasham qasrlar, tarixiy obidalar, xonlar, amirlarning saroylari vahshiylik va yovuzlik bilan buzib tashlanib, omborxonalarga, paxta quritadigan joylarga aylantirildi. Bu kabi xunuk ishlar “feodal o‘tmish, eskilik sarqitlaridan tozalash” degan qizil so‘zlar bilan beriladi.
Prezidentimiz shunday ta’kidlaydi:

• 
  “O‘zingiz o‘ylab ko‘ringlar, aziz do‘stlar, mustabid tuzum, mustamlakachilik davrida biz kim edik?
  
• 
  Taqdirimiz, erkimiz kimlarning qo‘lida edi?
  
• 
  Ka’ba deb qaerga sig‘inar edik? Har tong “Assalom!...” degan madhiya ohanglari ostida kimlarga qulluq qilib uyg‘onardik?
  
• 
  Tilimiz, dinimiz qay ahvolda edi? Imom Buhoriy, Imom termiziy, Xoja Bahouddin Naqshbandlarning muqaddas hoklariga e’tibor bormidi? Amir Temur, Bobur Mirzo va boshqa ulug‘ bobokalonlarimizning buyuk nomlari qaysi tuproqlarda qorishib yotgan edi?
  
• 
  Milliy g‘ururimiz, insonlik sha’nimiz, urf-odatlarimiz qanday tushunchalarga almashtirilgan edi?
  
• 
  Xo‘sh, o‘zimizchi? O‘zimiz o‘zligimizni bilarmidik? Qanday mo‘tabar zamin, ulug‘ ajdodlarimizning o‘lmas meroslari bilan oziqlangan elning farzandlari ekanimizni anglarmidik?
  
• 
  Aytinglar, o‘sha kezlari O‘zbekistonni dunyoda birov bilarmidi? Birov biz bilan hisoblasharmidi?
  
• 
  Yurtimiz qanday va qancha beqiyos boyliklar hazinasi ekanidan qay birimiz habardor edik?
  
• 
  Go‘yo milliy iftixor bo‘lmish paxta, haqiqatda milliy g‘urur o‘rniga bo‘yinturuq bo‘lib, xalqimizni yalangoyoq qilishdan, boshimizga azob-uqubat, ta’na-malomatdan boshqa nima keltirardi”⁵³.
  

Mustaqillik tufayli diniy qadriyatlarga bo‘lgan bunday salbiy munosabatlarga barham berildi.
O‘tmish xalq og‘zaki ijodi ma’naviyatimizning ilk sarchashmasi sanaladi. Totalitar tuzum davrida xalqimizning qadimiy qadriyatlari, xalq og‘zaki ijodining yuksak namunasi sifatida asrlardan-asrlarga ma’naviy meros bo‘lib o‘tib kelayotgan afsona, rivoyat, ertak, maqollarga, “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Rustam”, “Avazxon”, “Hasanxon”, “Ravshanxon” kabi dostonlarga bir yoqlama munosabatda bo‘lindi, ularga zamonasozlik, sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan turib baho berildi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotining har bir asariga ikki sinf, ikki madaniyat nazariyasi asosida baho berildi, kommunistik mafkura nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda yondashildi. Ulardagi milliy va umuminsoniy qadriyat va g‘oyalar nazar-pisand qilinmadi. Chunonchi, “Alpomish” dostonida xonlar, beklar maqtaladi, bosqinchilik va zo‘ravonlik targ‘ib qilinadi, islom diniga mansub bo‘lmagan boshqa xalqlarga yomon munosabat tasvirlanadi, degan ayblar to‘nkaldi. Dostonning bosh qahramoni Alpomish mehnatkash xalqning olijanob fazilatlarini va orzk-umidlarini o‘zida ifoda etmaydi, aksincha, u hokim, qonxo‘rbek, tipik zo‘ravon va zolim sifatida harakat qiladi, deb da’vo qilindi.
Pirovard natijada doston kitob do‘konlari peshtaxtalaridan, kutubxona javonlaridan yig‘ishtirib olindi. Sirasini aytganda, bu o‘zbek xalqiga tuxmat, uni boy o‘tmishidan ajratib tashlash, milliy qadriyatlarni yerga urishdir. Mustaqillik tufayli ma’naviy merosimizning bu sohasiga nisbatan bo‘lgan salbiy munosabatlarga uzil-kesil barham berildi. Buning yaqqol isboti 1999 yilda “Alpomish” dostoni yaratilganligining 1000 yilligi yurtimizda keng nishonlanganligidir.
Til – har bir xalq va millatning milliy o‘zligini namoyon qilishda muhim vositadir. Ja’miki ezgu fazilatlar inson qalbiga avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi... Ona tili – bu millatning ruhidir. O‘z tilini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar! Shaxs ma’naviy kamolotining zarur shartlaridan biri o‘z ona tilini bilishidir. Til bilmaydigan odam xalqning dilini ham bilmaydi. Biron-bir sabab tufayli milliy til yo‘qolsa, millat bora-bora yo‘qolib ketadi, milliy o‘ziga xosligini yo‘qotadi⁵⁴. Shunday bo‘lgach, biron-bir milliy tilning yo‘qolishi o‘sha xalqning muqarrar ravishda halok bo‘lishiga olib keladi.
Sobiq sovet hukumati hukmronlik qilgan 70 yildan ko‘proq vaqt davomida milliy chekka o‘lka xalqlari, jumladan o‘zbeklarning milliy tili, tarixi va madaniyati rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi uchun ishlatilmagan hiylayu-nayrang qolmadi. Shaxsga sig‘inish yillarida millatlarning bir-biriga qo‘shilib, yagona Sovet xalqiga aylanishi haqida “nazariyalar” paydo bo‘ldi. “Milliy tillar yo‘qoladi, yagona til bo‘ladi”, “bashorat” qilindi. Bundan soxta nazariya Stalin tomonidan o‘rtaga tashlangan edi. 1930 yildan boshlab qariyib oltmish yil davomida sobiq markaz millatlar va milliy tillarni qo‘shib yuborish siyosatini zo‘r berib hayotga joriy etishga urindi. Baynalmilallik bayrog‘i ostida milliy tillar rivojlanishi cheklab qo‘yildi. O‘zbek tiliga nisbatan qilingan ijtimoiy adolatsizlik, ayniqsa, dahshatli tus oldi. Bu narsa davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib amalga oshirildi. Uning lug‘at tarkibiga ruscha baynalmilal so‘zlar sun’iy ravishda tiqishtirildi. Natijada og‘zaki va yozma nutqimiz ortiq darajada buzildi.
Ijtimoiy hayotda o‘zbek tilidan foydalanish kengayib borish o‘rniga asta-sekin torayib bordi. Korxonalarda, ilmiy muassasalarda, maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida, tabobatda, aloqa tashkilotlarida o‘zbek tilidan foydalanishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yildi. O‘zbek tili fuqaro havo flotida, ichki ishlarda, armiyada surib chiqarildi, undan foylanilmadi. O‘zbek tili dars soatlari yil sayin o‘quv muassasalarida qisqarib bordi.
Ahvol shu darajaga borib yetdiki, barcha yig‘inlar, majlislar, yozishmalar rus tilida olib borildi, dissertatsiyalar, kitoblar, risolalar, maqolalar, arizalar, shikoyat va iltimosnomalar rus tilida yoziladigan bo‘ldi, aks holda ular mutasaddi tashkilot idoralarida qabul qilinmadi.
O‘zbek tili chetga surib tashlandi, uning mavqei benihoya pasayib ketdi. Natijada, rus tilini bilmaydigan odam mas’ul idoralarda ishlamaydi, degan tushuncha yuzaga keldi. Aslida ham ahvol shunday edi, hayot va ish sharoitiz faqat rus tilini bilishni talab qilardi. Natijada o‘zbeklar orasida o‘z tilini bilmaydiganlar, o‘zbekcha yozolmaydiganlar va o‘zbekcha fikrlay olmaydiganlar, ko‘payib ketdi. Hatto o‘z ona tilini bilmaslik ayb sanalmaydigan bo‘ldi.
Ma’muriy buyruqbozlik ish usullari avjiga mingan, hamma narsa, har bir katta yo kichik masala markazning ko‘rsatmasi, roziligi bilan hal qilinadigan yillarda (tobelik vaqaramlik o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqqan davr) o‘zbek tili o‘rnini rus tili egalladi, desak xato qilmaymiz. Ba’zi rahbarlar butunlay yerli aholidan iborat majlislarda ham ruscha so‘zlab, buni o‘zlari uchun madaniyatlilik alomati, faxr-iftixor deb bilish darajasiga yetdilar. Rus tilini bilish, shu tilda chiroyli so‘zlash ma’naviy kamolotning cho‘qqisi, madaniyatlilik beligsi deb qabul qilindi. Natijada o‘z ona tiliga mensimay qaraydigan kishilar paydo bo‘ldi. Bu, ayniqsa, yoshlar orasida avj ola boshladi. Buni jamiyatning, millatning, uning ma’naviyatining eng katta fojiasi deb tushunmoq lozim.
Millatni himoya qilish uchun uning tilini himoya qilish, asrash, rivojlantirish zarur. Buni esa davlat bajarildi. Til davlat himoyasiga olinmas ekan, u rivojlana olmaydi. Til hokimiyat bilan tirik. Mustaqillikka erishgunimizga qaqdar o‘zbek tilini muhofaza qilish zarurati yuzaga keldi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi oson-silliq kechmadi. Uni himoya etish va qonuniy mavqeini tiklash uchun bo‘lgan kurashda shoir va yozuvchilar, olimlar, muallimlar, huquqshunoslar, hamma-hamma faol ishtirok etdi. Eng muhim bu kurashda xalq uyg‘onadi.
Til muammosi singari nihoyatda nozik, qaltis va jiddiy masalani ijobiy hal etish uchun jumhuriyatimizda Islom Karimov rahbarligida keng miqyosida tashkiliy, g‘oyaviy-siyosiy va keng ko‘lamli tarbiyaviy ishlar olib borildi.
Uzoq davom etgan bahslar, tortishuvlar, munoazar va muhokamalardan so‘ng O‘zbekiston Oliy Kengashi o‘n birinchi sessiyasida 1989 yil 21 oktyabrda “O‘zbekiston SSR ning davlat tili haqida” Qonun qabul qilindi. Natijada Sovet davrida milliy til masalasida yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni tuzatish uchun keng yo‘l ochildi.
Qonunga binoan, o‘zbek tili O‘zbekiston Respublikasining davlat tili, deb e’lon qilindi. Bu hol xalqimizni behad quvontirib, dilini yaratib yubordi, milliy g‘ururini kuchaytirdi.
Ammo, shuni ham qayd etish lozimki, Mustaqil Respublikamizning dunyoga yuz tutishida yoshlarimizning, ayniqsa, talabalarning xorijiy mamlakat xalqlari tilini bilishligi muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi boshqa tillarni bilish, o‘rganishni rad etmaydi. Boshqa tillarni bilish – har bir ma’lumotli kishining ko‘rkidir. Xalqlar o‘rtasida birlik, ahillik, mehr-oqibat, hurmat, turli aloqalar til va madaniyatni bilishdan boshlanadi.
O‘zbekiston Respublikasida hozirgi paytda yoshlar maktablar va oliy o‘quv yurtlarida rus, ingliz, nemis, fransuz, ispan tillari bilan bir qatorda Sharq xalqlari tillarini ham katta qiziqish bilan o‘rganmoqdalar. Arab, fors, hind, xitoy tillarini o‘rganish natijasida aksariyat qismi arab va fors tillarida yozilgan qadimiy qo‘lyozmalarimizni bemalol o‘qib-o‘rganadigan yetuk mutaxassislarga ega bo‘lamiz. Bu mustaqillik yillarida yangi zamonaviy ta’lim tizimini shakllantirish borasida erishilgan eng katta yutug‘imiz hisoblanadi.
Mustabid tuzum siyosati talabi va zo‘ravonligi asosida ma’naviyatimizning muhim qirrasi imlomiz ketma-ket uch marta o‘zgartirildi. 1929 yilda arab alifbosidan lotin alifbosiga o‘tildi. Oradan o‘n ikki yil o‘tgach, kirill alifbosi qabul qilindi. Shu tariqa xalqimiz o‘zining 1000-1200 yillik ko‘hna tarixi, o‘tmishi, ma’naviy merosi haqidagi qo‘lyozma asarlarni o‘rganishdan mahrum bo‘ldi. Ota-bobolarimizdan qolgan kitoblar, asosan arab va fors tillarida yozilgan. Imloning o‘zgartirilishi natijasida o‘sha kitoblarni o‘qiy olmaydigan: bo‘lib qoldik. Yaqin o‘tmishimizning riyokor siyosati natijasida mo‘g‘ul bosqini keltirgan yo‘qotishdan ham ko‘ra kattaroq ma’naviy inqirozga uchradik. Bu tariximizni, madaniyatimizni, milliy ma’naviy merosimizni yo‘qotishga urinishning yangicha yo‘li edi.
Insofu-diyonatni yo‘qotgan kommunistik mafkura yalovbardorlari, arab va lotin alifbosini yo‘qotib maqsadlariga erishib bo‘lgach, o‘zbek xalqi “inqilobgacha” savodsiz edi, yozuvi ham, maktabi ham, kitobi ham, olimu ulamolari ham bo‘lgan emas, tili rivojlanmagan degan safsatani butun dunyoga yoydilar. Bu xalqimiz sha’niga ag‘darilgan g‘irt tuhmatdir. Bu o‘lkadan ko‘plab ilm-fan, madaniyat, ma’nviyat namoyandalari yetishib chiqqan. O‘lkamiz qadimdan ma’naviyat va ma’rifat yuksak darajada rivojlangan hudud bo‘lganligi bilan fahrlanishimiz lozim.
Biz yuqorida mustamlakachilik, qaramlik sharoitida o‘zbek xalqining boy ma’naviy va ma’rifiy merosiga munosabat va uning ijtimoiy oqibatlarining ba’zi jihatlarinigina ko‘rib o‘tdik. O‘tmishda toptalgan, taxqirlangan ma’naviy va ma’rifiy merosimizga mustaqillik yillarida munosabat tubdan o‘zgardi. Milliy ma’naviy merosimiz qayta tiklanib, xalqimiz qalbida chuqur ildiz otdi.
Ona Vatanimiz tarixini uning taraqqiyot jarayonlarini chuqur o‘rganish, ilm sohasida turgan o‘ta dolzarb vazifa hisoblanadi. Uni o‘rganishimiz bugungi mustaqillikning qadr-qimmatini to‘laroq anglashimiz, taraqqiyotimizga yot oqimlarga qarshi kurashimizda, Vatanimiz va xalqimiz manfaatlari yo‘lida chinakam fidoiy bo‘lishimizga yordam beradi.