Dolayi vergilər

Tədqiqatın obyekti. Tədqiqatın obyekti iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dolayı vergilərin tətbiqi xüsusiyyətlərinin araşdırılması və onların təkmilləşdirilməsi mexanizmləridir.
Tədqiqatın nəzəri əsasları. Dolayı vergilər və onların iqtisadiyyatın tənzimlənməsində rolu bir qrup iqtisadçılar tərəfindən araşdırılmışdır. Bunlara misal olaraq A.Smit,D.Rikardo,Menkyu,M.V.Romanovski və başqalarını misal göstərə bilərik.
Dolayı vergi — özündə satılan məhsulların dəyərinə əlavə edilən məbləğlərdən gizli şəkildə vergi tutulmasını əks etdirir. Bu vergi növünə isə əlavə dəyər vergisi, aksizlər, gömrük rüsumları, alış və satış vergiləri daxildir.
Formalaşma mexanizmindəki fərqlərə görə vergilər iki növə ayrılır: birbaşa və dolayı vergilər.

Dolayı vergilərin üstün cəhəti onların gizli, yəni belə desək qapalı olmasındadır. Bir çox insanlar dolayı vergi ödədiyinin fərqində olmadan belə vergi ödəyir. Belə ki, çox vaxt məhsulun dəyərinə dolayı verginin əlavə edildiyi qeyd edilmir. Bu sosial-iqtisadi nöqteyi-nəzərdən çox vacibdir.

Dolayı vergi növünün sayəsində aşağı dəyərli məhsulları iqtisadi rasional səviyyədə dəstəkləmək mümkündür. Bu adətən spirtli içki və tütün məhsulları ilə baş verir. Gömrük rüsumları formasında olan dolayı vergilər dövlətə yerli məhsul istehsalçılarına təsir etməyə, əcnəbi rəqiblərdən qorumağa və onların dünya baazrına çıxmasına kömək edir.

Dolayı vergi növünün əsas çatışmayan cəhəti isə onun əhali arasında vergi yükünün qeyri-bərabər paylanmasını gücləndirməsidir. Aydındır ki, məhsulun dəyərinə dolayı vergi növünün əlavə edilməsi əhalinin varlı təbəqəsi üçün hiss edilməz qalacaq. Lakin yoxsul təbəqə üçün bu heç də eyni şey demək deyil. Dolayı vergilərin digər çatışmayan cəhəti isə onun inflyasiya xarakterli olmasındadır.

Mal istehsal edən və ya xidmət göstərən müəssisənin sahibi onları əlavə haqq daxil olmaqla qiymətə (tarifə) satır və əldə etdiyi gəlirdən dövlətə müvafiq vergi məbləği ödəyir, yəni mahiyyət etibarı ilə o, kollektor, alıcı isə dolayı vergi ödəyicisi

Dolayı vergi kimi əlavə dəyər vergisi (ƏDV) anlayışı 1918-ci ildə alman sənayeçisi Vilhelm von Simensin ideyası idi. Bu gün effektiv və nisbətən asan toplanması və tətbiqi üçün nəzərdə tutulmuş vergi dünyanın 140-dan çox ölkəsində qüvvədədir

Dolayı vergilərin növləri

Fiziki şəxs (aksizlər) — malın satış qiymətindən faizlə müəyyən edilən dolayı vergilər; onlar, bir qayda olaraq, istehsalçıların əldə etdikləri izafi mənfəətin dövlət büdcəsinin gəlirinə çıxarılması üçün yüksək gəlirli mallar üçün müəyyən edilir[3];

Universal (əlavə dəyər vergisi);
Fiskal inhisarlar — hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən dövlət təşkilatları tərəfindən onlara göstərilən xidmətlərə görə ödənilən ödənişlər; fiskal inhisarlara misal olaraq, məsələn, müxtəlif dövlət lisenziyaları, icazələr, sənədləşmə işləri (möhür rüsumu) və s. Buraya satış vergiləri də daxildir

Dolayı vergilərin üstünlükləri:

Dolayı vergilər büdcəyə müntəzəm və tez daxil olur.
Onlar dövlət büdcəsi üçün yüksək gəlirlidir, çünki demək olar ki, bütün əmtəə və xidmət qrupları onlara tabedir.
Onlar mal və xidmətlərin istehlakçısı üçün əlverişlidir, çünki onlar artıq son məhsulun maya dəyərinə daxil edilir.
Bu vergi növünün yığılmasını tənzimləmək üçün vergi xidmətinin ştatını daha da genişləndirmək lazım deyil.
Rahatlıq: ödəniş malların alınması zamanı baş verir, əlavə olaraq heç bir dövlət orqanına getməyə, sənədləri doldurmağa ehtiyac yoxdur.
Heç bir məcburiyyət yoxdur.
Dolayı vergilərin çatışmazlıqları:

Bir sıra iqtisadçılar hesab edirlər ki, dolayı vergilərin mövcudluğu A.Smitin birinci qanununa - ədalətə ziddir, çünki onlar heç bir halda ödəyicinin gəlirini nəzərə almırlar.

Mal və xidmət istehsalçılarının da hüquqları pozulur. Hökumət idarələri tarif təyin etmək üçün istehsal prosesinə müdaxilə edir, bəzən qəbul edilmiş texnologiyanı pozur.
Müəyyən malların istehlakının qeyri-sabitliyi səbəbindən dolayı vergilərdən mənfəəti proqnozlaşdırmaq çox vaxt çətindir.
Mənfəət məhduddur. Sahibkarın həmişə mövcud vergi dərəcəsinə uyğun olaraq malın dəyərini artırmaq imkanı olmur.

Müasir dünyada dolayı vergilər mal və ya xidmətlərin qiymətinə əlavə vergi şəklində mövcuddur. De-fakto, onların məhsul alıcısı ödəyir. İstehsalçı satışdan əldə etdiyi məbləği dövlət büdcəsinə tutur. Dolayı vergilərin ən çox yayılmış növləri ƏDV, aksizlər və gömrük rüsumlarıdır.

ƏDV (və ya əlavə dəyər vergisi) demək olar ki, bütün mal və xidmət qrupları üçün müəyyən edilir. Onun əsas funksiyası fiskaldır. Aksizlər təkcə dövlət büdcəsinin doldurulması vasitəsi deyil, həm də iqtisadiyyatın tənzimləyicisidir.
İdxal, ixrac və tranzit üçün gömrük rüsumu müəyyən edilir. Çox vaxt faiz dərəcəsi dövlətlərarası münasibətlərdən asılıdır.

Dolayı vergilərin bir sıra müsbət və mənfi cəhətləri var. Müxtəlif nöqteyi-nəzərdən onların “görünməzliyi”, rahatlığı və büdcəyə daxilolma mexanizmi şərh edilir.

Formalaşma mexanizmindəki fərqlərə görə vergilər iki növə ayrılır: birbaşa və dolayı vergilər.

Birbaşa vergi növü əmlakın dəyərindən və yaxud gəlirdən birbaşa tutulan vergilərdir. Buraya gəlir vergisi, mənfəət vergisi, sosial sığorta fonduna edilən qatqılar, əmlak vergisi (torpaq vergisi, mənzil vergisi, kapitalın artımı vergisi), qiymətli kağızlarla edilən əməliyyatlar, miras və hədiyyələr daxildir.

Dolayı vergi növü isə özündə satılan məhsulların dəyərinə əlavə edilən məbləğlərdən gizli şəkildə vergi tutulmasını əks etdirir. Bu vergi növünə isə əlavə dəyər vergisi, aksizlər, gömrük rüsumları, alış və satış vergiləri daxildir.

Verginin hər iki növü özünəməxsus üstün və çatışmayan cəhətlərə sahibdir. Bu cəhətlər isə həm vergi ödəyicilərinə, həm də dövlətə şamil edilir.

Birbaşa vergilərin əsas üstünlüyü dövlət büdcəsini kifayət qədər sabit gəlirlər təmin etməsidir. Bundan əlavə, birbaşa vergilər məcmu tələbinə məqsədli təsir etmək, gəlirlərin bölüşdürülməsi və sosial sabitliyin təmin edilməsi üçün kifayət qədər effektiv vasitədir.

Birbaşa vergilərin çatışmayan cəhəti isə onun açıq olması ilə əlaqədardır. Vergi ödəyiciləri onlardan tutulan verginin həcmini yaxşı görürlər və ödənməli olan vergi miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə çox olarsa ondan yayınmağa və gəlirlərini gizlətməyə çalışırlar.

Dolayı vergilərin üstün cəhəti onların gizli, yəni belə desək qapalı olmasındadır. Bir çox insanlar dolayı vergi ödədiyinin fərqində olmadan belə vergi ödəyir. Belə ki, çox vaxt məhsulun dəyərinə dolayı verginin əlavə edildiyi qeyd edilmir. Bu sosial-iqtisadi nöqteyi-nəzərdən çox vacibdir.

Dolayı vergi növünün sayəsində aşağı dəyərli məhsulları iqtisadi rasional səviyyədə dəstəkləmək mümkündür. Bu adətən spirtli içki və tütün məhsulları ilə baş verir. Gömrük rüsumları formasında olan dolayı vergilər dövlətə yerli məhsul istehsalçılarına təsir etməyə, əcnəbi rəqiblərdən qorumağa və onların dünya baazrına çıxmasına kömək edir.

Dolayı vergi növünün əsas çatışmayan cəhəti isə onun əhali arasında vergi yükünün qeyri-bərabər paylanmasını gücləndirməsidir. Aydındır ki, məhsulun dəyərinə dolayı vergi növünün əlavə edilməsi əhalinin varlı təbəqəsi üçün hiss edilməz qalacaq. Lakin yoxsul təbəqə üçün bu heç də eyni şey demək deyil. Dolayı vergilərin digər çatışmayan cəhəti isə onun inflyasiya xarakterli olmasındadır.