76
46.
Ruslar, Nargin adasına avstriyalı və alman əsirləri də göndərirdilər. Bu
kizik adadakı əsirlərin sayı təxminən yeddi minə çatırdı.
47.
Bu mövzuda daha geniĢ məlumat üçün bax: Nağı ġeyxzamanlı,
Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri, Bakı, 1997.
48.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II
c, Genelkurmay mətbəəsi, Ankara, 1993, s. 428.
49.
Yenə orada, s. 430.
50.
Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti, s. 229-234
51.
Yenə orada, s. 234-236. Çarlıq Rusiyasının kəĢfiyyat qurumlarının
raportlarına görə, Qafqaz cəbhəsində müharibə davam edərkən, cəbhənin arxasında
da böyük qarıĢıqlıqlar və narahatlıq yaĢanmaqda idi. Bakı valisi, 21 yanvar 1915
tarixli 326 nömrəli və 24 yanvar 1915 tarixli 1454 nömrəli gizli yazılarında,
səfərbərliyin davam etdiyi günlərdə azərbaycanlı türklər və ermənilər arasında
böyük bir həyəcan yaĢandığını bildirirdi. Gəncə valisi isə polis rəislərinə
göndərdiyi 5 fevral 1915 tarixli 338 nömrəli gizli yazıda, Ģəhərdəki türklərin
mənəviyyatının yüksək və Rusiyaya qarĢı münasibətlərinin yaxĢı olduğunu, ancaq
ermənilərin cəbhədəki müvəffəqiyyətsizliyinin burada sevincə yol açdığını
bildirirdi. Bakı valisi AlıĢevski, polis rəislərinə göndərdiyi 5 fevral 1915 tarixli 599
nömrəli gizli yazıda, əhalisinin 90%-i müsəlman olan Ģəhərdə yaĢayanların
psixoloji vəziyyətlərinin yaxından təqib edildiyini, Osmanlı dövlətinin ani hücumu
haqqındakı xəbərlərin əyalətlərdə yaĢayan türkləri sevindirdiyini, yanvar ayından
etibarən Lənkəran və Astara bölgələrindəki xristianların közünün artdığını
bildirirdi. AlıĢevski, ermənilərə silah verilməsinin mümkün olmadığını bildirərək,
bunun, iki xalq arasında silahlı qırğına yol aça biləcəyini qeyd edirdi.
Rusiyanın Qafqaz BaĢ Valiliyi ilə Bakı, Gəncə, Tiflis kimi mühüm
Ģəhərlərin idarəçiləri, 1915-1916-cı illərdə hazırladıqları raportlarda və
göndərdikləri əmrlərdə ermənilərlə türklər arasında narazılıqlar baĢlaya biləcəyini,
bu səbəbdən ermənilərin hərəkətlərinin diqqətlə təqib edilməsi lazım olduğunu,
Borçalı və Kutaisi kimi indiki Gürcüstan ərazilərinə, Cənubi Azərbaycandan gələn
ermənilərin yerləĢdirilməsi səbəbiylə yerli türklərin böyük narahatlıq keçirdiklərini
bildirirdilər. Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti, s. 237-239.
52.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II
c, s. 430.
53.
Antanta dövlətləri arasındakı gizli paylaĢma müqavilələrinin ən
mühümləri bunlardan ibarət idi:
1.Ġstanbulun və boğazların Rusiyaya verilməsini nəzərdə tutan, 4 mart-10
aprel 1915 tarixində imzalanan Ġngiltərə-Fransa-Rusiya müqaviləsi.
77
2.Antalya və çevrəsindəki Cənubi Anadoludan və Aralıq dənizindən
Ġtaliyaya "ədalətli bir pay verilməsini nəzərdə tutan, Ġngiltərə-Fransa-Ġtaliya
arasında 26 aprel 1915 tarixində imzalanan London müqaviləsi.
3.Cənubi Anadolu, Ġraq, Suriya və digər ərəb ölkələri haqqında 3 yanvar
1916 tarixində imzalanan Sykes-Picot müqaviləsi.
4.26 aprel 1916 tarixində Ġngiltərə-Rusiya-Fransa arasında imzalanan
Peterburq müqaviləsi. Bu müqavilə, Fransa və Rusiyanın, Sivas-Kayseri-Mərsin
xəttinin Ģərqindəki bölgəni iĢğal etmə haqları olduğunu qəbul edirdi.
5.9-16 may 1916 Sykes-Pickot müqaviləsi. Bu müqavilə, 3 yanvar 1916
tarixli müqaviləni tamamlamıĢdır.
6.Sant-Jean de Mariennedə 19-21 aprel 1917 tarixində imzalanan
müqaviləyə görə, Ġtaliya, Ġzmir ilə birlikdə Qərbi Anadolunu iĢğal etmək istəyini
Ġngiltərə və Fransaya qəbul etdirmiĢ idi. Bu bölgənin Ģimalında, Mərmərə dənizinə
qədər çatan bir nüfuz bölgəsi də əldə etmiĢdi. Rusiya, baĢ verən inqilab səbəbiylə
bu müqaviləni imzalaya bilmədi. Türk Ġstiqlal hərbi, I c, Mudros mütarikəsi və
tətbiqatı, Genelkurmay mətbəəsi, Ankara, 1962, s. 8-9.
54.
Birinci Dünya müharibəsindən sonra Damad Fərid hökumətinin
imzaladığı Sevr müqaviləsi də bu gizli müqavilələrə əsaslanırdı.
55.
Ünal, Türk siyasi tarixi, s. 470.
56.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II
c, s. 428.
57.
Yenə orada, s. 423-428.
58.
YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 357-359. Xəlil paĢa Pərvaridə ikən
BaĢ Komandanlıqdan gizli bir teleqram gəldi: "Türk ordusu Qafqaza girdiyi zaman
300 min silahlı türklə orduya qatılacağını söyləyən batumili Aslan bəyi tapın və
təcili olaraq Qafqaza girməyini təmin edin. Xəlil bəyin bu teleqrama verdiyi cavab
aĢağıdakı Ģəkildə idi: "Batumili Aslan bəy, on nəfər adamıyla birlikdə
qərargahımda qonaqdır. Xəlil bəy demək istəyirdi ki, Aslan bəy 300 min nəfər
əsgəri ortaya çıxarmaq bir yana qalsın, öz həyatını qurtarmaq üçün bizə
sığınmıĢdır. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 162.
59.
Səlahəddin bəyin Əfqanıstana göndərilməsi məsələsi daha sonra ləğv
edilmiĢdir. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 357-359.
60.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II
c, s. 439.
61.
Hüsaməddin Tuğaz, Bir nəslin dramı, Mars mətbəəsi, Ankara, 1966, s.
169-170.
62.
Yenə orada, s. 171.
63.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II
c, s. 442.