ölkənin sosial-iqtisadi fəaliyyətinin mühüm göstəricilərinə təyinat verir.
Ənənəvi inteqrasiya nəzəriyyəsi isə bu və ya digər faktorial reallıqlarla yanaşı başlıca olarq
prosesin özünün iqtisadi faktorlarından çıxış edir. Lakin ununtmaq lazım deyil ki,
inteqrasiya
iqtisadi aspektli olduğu qədər də, siyasi prosesdir. Onun cəzbedici orbitinə keçməzdən öncə hər
bir ölkə bu orbitdən nəyi qazanacağını və nəyi qurban verəcəyini ölçməyə məhkumdur. Bu
yanaşma meyli isə dövləti istiqlalın təminatı - siyasi doktrina olaraq dövlətin şəxsiyyət, ictimai
və dövlət təhlükəsizliyini xarici təcavüzlərdən, terrorizmdən müdafiə edən kompleks tədbirlər
sistem
hərək
ixi
ktorlar əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Müasir dünya makroregionları özünün kökləri ilə insan
əmiyyətinin daha dərinliklərinə gedirlər. Onların rüşeyimləri insan mədəniyyəti,
ələndirilir.
Çağdaş zamanda regionlaşma prosesində mədəni-sosial komponentlər daha qabarıq
nəzərə
çarpı
unksiyasını
məhs
yədə təsiri ilə də xarakterikdir.
i milli təhlükəsizlik və iqtisadi sistemin dinamik, balanslaşdırılmış və effektivli inkişafını
təmin edərək sosial problemləri mülayimləşdirən, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını
stimullaşdıran iqtisadi təhlükəsizik amililərinin təminatı ilə bağlanılır.
İnteqrasiya obyektiv bir prosesdir və onu heç kim təcrid etmək gücündə deyil. Müasir
dünyanın siyasi obrazında avtarkiyalı, ən qapalı ölkə sayılan Şimali Koreya belə məxsusi
reciminin mövcudluğunu cüzü də olsa inteqrasiyanın köməyi ilə saxlayır və nizamlayır.
Müasir iqtisadi inteqrasiya modeli açıq regionalizmdə tərənnüm olunur. Onun
məqsədinin fövqündə azad ticari sferanın genişlənməsi, insan və kapital axının sərbəst
ət missiyası dayanır. Bununla yanaşı inteqrasiya növlər müxtəlifliyi əhatəsində
regionlaşma institusional yaranışlalın iqtisadi, texniki, elmi və maliyyə əməkdaşlığının yeni
forması kimi çıxış edərək qarşılıqlı diffuziya əsasında öz sferasını genişləndirir.
Sivilizasiyanın müasir entropik fazasında inteqrasiya qloballaşma ilə yanaşı regionlaşmanın
da həyati əhəmiyyətini genişləndirərək dünya təsərrüfatının yeni obrazının müəyyənləşməsində
mühüm keostrateci amilə çevrilir. İlk olaraq coğrafi birlik vasitəsi ilə təşəkkül
tapan regionlaşma
meyli bir tərəfdən qloballaşma prosesinin axınına inteqrasiya qrupları arasında beynəlxalq
əlaqələrin liberallaşmasını gerçəkləşdirərək daxil olur, digər tərəfdən isə dünya miqyasında
iqtisadi mübadiləni məhdudlaşdıraraq bu prosesə mane olur. Qlobal kontekstdə inteqrasiya və
regionlaşma inkişafın təbii vektorlarını təcəssüm etdirərək
fraqmeqrasiya vəhdətində biri-birini
təkmilləşdirir və tamalayırlar.
Qloballaşma və regionlaşma hadisələri çox uzaq tarixi köklərə malik olmasalar da onların
son onilliklərdə beynəlxalq arenada təzahür yetkinliyi yeni sosial və intitusional keyfiyyətlər,
çoxsaylı iqtisadi elementlər yaratmışdır. İndi müəyyən sektorlarda qloballaşma və
regionlaşmanın təzahür elmentlərinin xüsüsiyyətlərini və sərhədlərini qəti müəyyən etmək belə
çətinləşmişdir.
Dünyanın regionlaşmasında uzun dövr ərzində tarixən formalaşmış, obyektiv yaranmış
ərazi kompleksləri daha stabil xarakter daşıyır. Belə komplekslərin yaranmasında güclü tar
fa
c
sivilizasiyasının təşəkkülü və inkişafı ilə əlaq
r.
Buraya məhsuldar qüvvələri, istehsal münasibətlərini, istehlak predmetlərini insan
tərəfindən yaradılmış mədəni landşaftı əhatə edən -
material mədəniyyət, yazı, ədəbiyyat, dil,
əxlaq, adət-ənənə, etik baxışlar, din, ideologiya, fəlsəfə, hüquq, incəsənət və təhsildə ehtiva
olunan -
mənəvi mədəniyyət, sosial təminat, səhiyyə,
siyasi qruplaşma, partiyalar, ictimai
təşkilatlar, silahlı qüvvələr, dövlət və idarəetmə sistemini birləşdirən ictimai institutlar -
sosial
mədəniyyət daxildir [106].
Bu üç sistemaltı material, mənəvi və sosial mədəniyyət hər bir millət üçün böyük müstəqil
əhəmiyyət daşıyır. Bununla belə mədəniyyətin bütün komponentlərində generator f
uldar qüvvələr ifadə edir. Onun səviyyəsi və inkişafı həlledici sürətdə istehsal
münasibətlərinə təsir göstərir. Bu təsir dairəsinə həm də insanların maddi və material tələbləri
daxildir. Bununla belə məhsuldar qüvvələri mexanizminin əsas hərəkətverici qüvvəsi
innovasiyaların tətbiqi və generasiyasının
yüksək səviy
Regional iqtisadiyyatın qurucuları tədqiqatlarında region xüsusi iqtisadi maraqların
daşıyıcısı, iqtisadi münasibətlərin subyekti olaraq deyil, təbii və insani resursların yerləşməsi,
əmtəələrin istehsal və istehlakı, xidmət sferasının cəmləşməsi məkanı kimi çıxış edir.
87
Müasirləşən müvafiq nəzəriyyədə region çoxfunsional və çoxaspektli sistem olaraq aşağıdakı
paradiqmalaşmanı təzahür etdirir:
region-kvazidövlət;
region-kvazikorporasiya;
region-bazar /
bazar arealı/;
region-sosium.
Region-kvazidövlət nisbi ayrılmış dövlət və milli iqtisadiyyat sistemaltısı kimi çıxış edir.
Bir sıra ölkələrdə belə regionlar əvvəllər mərkəzə mənsub ayrı-ayrı funksiyaları və maliyyə
resurslarını akkumlyasiya edirlər. Burada başlıca olaraq regional hakimiyyətlə umumidövlət
hakimiyyətinin qarşılıqlı münasibətləri zəminində, milli iqtisadiyyatın bir hissəsi kimi region
iqtisadiyyatının tənzimlənməsi funksiyası dayanır.
Region-kvazikorporasiya isə iqtisadi fəaliyyətin, regional və bələdiyyə mülkiyyətinin
nəhəng subyekti kimi
çıxış edir.
Bu keyfiyyətdə regionlar əmtəə, xidmətlər və kapital bazarında
rəqab
ansmilli
filiallar
gəlirlər
ər daha müstəqil
inkişa
ət mübarizəsinin iştirakçılarına çevrilirlər. Onlar iqtisadi subyekt olaraq milli və tr
korporasiyalarası qarşılıqlı təsir yaradır, ərazilərində mənzil-qərərgahlar, korporativ
yerləşdirməklə, iş yerlərinin bölgüsü və sifarişi, qiymətyaratma mexanizmləri,
transfertini
gerçəkləşdirməklə regional iqtisadi inkişafı təmin edirlər. Müasir korporasiyalardan
fərqli olaraq daha geniş resurs sərəncamına malikliyi ilə bu tip regional sisteml
f yaradırlar.
Təyin olunmuş sərhədlər,
areallar çərçivəsində fəaliyyət göstərən
region-bazarlar diqqət
aksentini iqtisadi fəaliyyətin ümumi şərait və şərtlərinə, müqabil investesiya iqliminin
yaradılmasına, geniş seqmentli lokal bazar quruculuğuna yönəldirlər. Bazar özünütənzimini,
dövlət reqlamentasiyasını və sosial nəzarəti ehtiva edən müvafiq regional sistemi çox zaman
təlim fənni olaraq regional bazarçılıq
da adlandırırlar.
Təyin olunmuş ərazidə yaşayan insan cəmiyyətləri forması -
region-sosium yananmasında
sosial həyatın, əhali və əmək resurslarının, elm və təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin, ətraf
mühi
eynəlmiləşməsinin və qlobalizasiyasının bilavasitə iştirakçısı kimi də baxılır.
Regio
idarəedilməsi əsas
məqsəd maliyyə
resurs
ərbi Avropa, Yaponiya elmi personal, kapital təminatı ilə üstün
cəhətl
f miqyaslı
regio
tin və yerləşmə sisteminin inkişafı ilk cərgəyə gətirilir. Ayrı-ayrı sosial qrupların, onların
xüsusi funksiya və maraqları konteksində əhatə olunan müvafiq yanaşma iqtisadi genişliyi aşaraq
regional sosiuumu ən geniş şəbəgədə sintez edir. Bununla belə regional iqtisadi nəzəriyyə inkişaf
edərək digər ixtisaslaşmaları da əhatə edir, reqiona informasiya cəmiyyətinin sistemaltısı və ya
iqtisadiyyatın b
n nəzəriyyəsinin təkamülü iqtisadi inkişafda qeyri-material məqsəd və amillərin rolunun
yüksəldilməsini, təlimlərarası biliklərin və regionların dayanaqlı ekoloji-sosial-iqtisadi inkişaf
modelinə keçid imkanlılığını əks etdirir [76, 82].
Bir çox tədqiqatların nəticələri həmişə iqtisadi praktikada qavranılmır. Regionların ekoloji
təhlükəsizliyinin və sosial-iqtisadi inkişafın səmərəli
larının minimumlaşdırılması ilə əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini təcəssüm
etdirir. Burada səmərəli idarəetmədə faktiki nəticələr proqnozlarla tam uzlaşma tapmalı, qəbul
edilən qərarlar optimallıq təşkil etməlidir.
Ayrı-ayrı ölkələrin idxal və ixracatının əmtəə strukturu istehsalın təminatı və müxtəlifliyi
amillərinin təsiri ilə formalaşır.
Ölkələr tarixi ənənəyə, milli-mental xüsusiyyətlərə, təbii
ehtiyatların miqyasına görə istehsal və xidmət sahəsində müəyyən üstünlüklərə də malikdirlər.
Məlum olduğu kimi Q
ərə malikdirlər və buna görə də onlar elmtutumlu və kapitaltutumlu məhsullar ixrac edirlər.
Bunun müqabilində həmin ölkələr istehsalı təminatı üçün çatışmayan xammalı idxal etmək
zorundadırlar. Lakin ölkələrin nisbi üstünlükləri, inkişaf prosesləri, reqressiv meyllər və
ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsiri ilə dəyişiklərə məruz qalır.
Dünya bazarının qanunlarının fəaliyyət göstərdiyi dairədə bilavasitə dövlətlərarası iqtisadi
regional inteqrasiya dünya ictimayətinin coğrafiyasına təsir göstərir. Hazırda müxtəli
nal inteqrasiya qrupları mövcuddur ki, onlar da müxtəlif parametrlərə görə bir-birlərindən
fərqlənir. Bu qruplar arasında ən nəhəngi 1957-ci ildə yaradılmış 350 milyonluq əhalini və 15
dövlət əhatə edən Avropa Birliyidir. Nəhəng iqtisadi birliklər və regional ittifaqlar içərisində
88