Bununla belə ölkələr ictimai-siyasi oriyentasiyasına görə də fərqlənirlər. Bu sırada tipik
olara
ərbi düşərgəlik imkanlarını artırır,
dövlətə yeni
təbəll
oriyası tətbiq olunur.
runa uyğun olaraq regional
sistem
şma kimi təcəssüm olunur.
ə onlar arasında qarşılıqlı
rabitə
ilə sıx əlaqədar olaraq əməyin coqrafi bölgüsünün nəticəsində istehsal,
resur
dir. İxtisaslaşma ölkənin ayrı-ayrı hissələrinin malik olduqları məxsusi
təbii,
ıdakı üç əsas formatik vəhdətdə quruluş alır:
q kommunist recimli ölkələr daha çox təsnifat çələnginə ahəng gətirir. Bir partiyüalı
kommunist recimlər Şimali Koreya, Kuba, Vyetnam və Çində təzahürlərini qorumaqdadırlar [76,
82, 120].
Hər bir ölkənin səciyyəvi cəhətlərinin təhlili iki əlamətdar göstərici - sahə və əhali
parametrləri ilə ölçülür. Müasir iqtisadi inkişaf diapozonunda bu parametrlər xüsüsi əhəmiyyət
daşıyırlar. Sahə və əhali sayı ölkə manevrliyinin və mobiliyinin trasformasiyasında ən mühüm
vektorial kefiyyət və kəmiyyəti xarakterizə edir.
Sahə təbii resursların çeşidi geosiyasi və h
üdatlarda inkişaf və transformasiya üçün imkanlar açır.
Əhali sayı əmək resurslarının, daxili bazarın və hərbi potensialın ölçülərində əks olunur.
Müasir reallıqlar belədir ki, çağdaş zamanda, indiki şərtlər və şərait kontekstində heç bir ölkə azı
50 milyon əhalisi olmadan «nəhəng dövlət» roluna iddia edə bilməz.
4.3. Lokal iqtisadi rayonlaşma
Fransız mənşəli istilah olaraq
rayon hərfi mənada şua, qövs anlamlarını ifadələndirir.
Təcrübələnən geniş interpetasiyada isə rayon hər hansı bir ərazi bölgü sistemində taksonomik
vahidi səciyyələndirən qenesiz və qarşılıqlı rabitəli komponentlər
vəhdətində akvatoriyanın da şamil olunduğu bütöv terretorial məkanı
təcəssüm etdirir. «
Rayon» və «
reqion» anlayışlarının sinonimatik
əlaqəliliyinə nəzərən praktikada geniş diapozonda daha çox reqion
kateq
Ölkələr birliyində ehtiva olunan regional vahid, dövlətdaxili regionalaşmadan bir sıra
spesifik cəhət və xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Ölkənin daxili struktu
nəzəri və empirik aspektdə əksərən iqtisadi rayonla
İqtisadi rayonlaşma xalq təssərüfatının ixtisaslaşmış hissələri v
dən törənən istehsal güclərinin ərazi strukturda quruluşunu ehtiva edir.
Bu proses ölkənin
inzibati-ərazi sistemi
s, sosial və siyasi xarakterli faktorların məcmu təsirindən formalaşır. Burada təyinedici amil
kimi ixtisaslaşma çıxış e
tarixi, sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinə nəzərən əmək bölgüsündə məhsul və xidmətlərin
istehsalının müəyyən növləri üzrə təyinatda dövlət əhəmiyyətli sahələrin reqional üstünlükdə
irəliləyişinə təkan verir.
İqtisadi rayonlaşma aşağ
I.iqtisadi. -
ölkənin vahid xalq təssərufatının müəyyən yardımçı və xidmətedici
istehsallarını əhatə edən ixtisaslaşmış ərazi hissəsi kimi;
II.milli: -
rayonun əhalisinin milli tərkibinin tarixən ənənələşmiş əmək, mədəniyyət, məişət
və sonrakı yeni yaranışlarının birləşdirən kontekstdə;
III.inzibati: - ölkənin inzibati-ərazi quruluşunu və iqtisadi rayonlaşma vahidliyini təyin
edərək müstəqil səmərəli inkişaf və ərazi əmək bölgüsündə rolunu möhkəmləndirən aspektdə.
Daha geniş təsnifatda iqtisadi rayonlaşma aşağıdakı prinsiplər üzrə təsnifat tapır:
müstəqillik prinsipi - hər bir region iqtisadi və sosial suverenitetə, ərazinin sosial-
nin həllində nisbi
r əsasında
ölgələrdən
onal bazarın
alik rayonlar yuxarı
iqtisadi və siyasi inkişafının strateci və taktiki məsələləri
müstəqilliyə malik olmalı;
özünüinkişaf prinsipi - regionların inkişafı daxili təzadlar və əksliklə
yerli potensialdan istifadədə təmin edilməli;
özünütəminat prinsipi - ilk vacib tələbat malları və əmətəələrin başqa b
alınması ilə yanaşı, üstün nisbətdə daxili istehsala əsaslanan regi
formalaşdırılması zəminində təchiz olunma;
nümayəndəlik prinsipi - aşağı taksonomik ranqlara m
83
instansiyalara idarəetmənin ayrı-ayrı funksiyalarını deyil, həm də ərazinin
əlahiddə obyekt və hissələrini də həvalə edirlər;
özünüidarəetmə prinsipi - hər bir regionda təsbit olunmuş hüquq və funksiyalara
müvafiq olan sərbəst idarəetmə orqanları yaradılimalı;
formada reallaşdırılması, nümayəndəlik, icra
ralı yerli resurslar bazasına
aliklik və siyasi-iqtisadi potensiallılıq faktorları yer almışdır. Müqabil
meyarlar və elementlər
bəkəsində olmaqla iqtisadi rayonlaşma həmçinin reallaşma aspektində də adekvat tələblər
başlıca olaraq tənizmləmə və idarəetmə vektorları ilə
ağlanılır. Bütün müasir iqtisadi sistemlərdə olduğu kimi iqtisadi rayonlaşma şəbəkəsində də
dövlə
anan iqtisadi metod
ti, mütləq ehtiyatlar
ında dövlət
nzimləmə iqtisadi
r təbiətindən irəli gəlsə də, heç də optimallığı tamılıqla şərtləndirmir.
Bu s
elə iqtisadi
r
edərək yeni ümum geosiyasi və geoiqtisadi gerçəklikləri inteqrasiya
dövri
rına
baxm
şma adlanan
yeni m
lın, işçi qüvvəsinin, daha
çox i
dan vahid
ma
sosial-in
dominantl
a planetin informasiyalıq səviyyəsi elm və texnikanın,
en
müəyy
təsərrüfat
verərə
yyəni əhatə edir. Beynəlmilləşmənin
özünümaliyyələşdirmə prinsipi - regionun daxili büdcəsi başlıca
olaraq ərazi
mənbələri hesabına formaladırılmalı;
sosial qanunluluq prinsipi - hər bir insanın hüquqlarının və bütün təsərrüfat
obyektlərinin fəaliyyətinin aktiv
hakimiyyəti və bələdiyyələrin üçün ərazi inkişafı təmin edən bütün müvafiq
qərarlar paketində təcəssüm olunmalı.
İnzibati-ərazi qurumlarda sosial-iqtisadi proseslərin tənzimlənməsi daim mürəkkəb
məsələlər sırasında olmuşdur. Müasir industrial sistemin təşəkkülü və irəliləyişi müstəvisində də
qlobal inkişaf senarisinə, sosial tərəqqi templərinə uyğun bitkin palit
m
şə
ehtiyacında bulunur.
Bu tələblər isə
b
ti müdaxilə və tənzimlənmə dolayı /
iqtisadi/ və birbaşa /
inzibati/ olan iki mühüm metod
əsasında reallaşır [66, 76, 106].
Əlbəttə ki, bazar təsisatlı recimlərdə maliyyə-kredit strategiyasına əsasl
prioritet mövqedə dayanır və bu çevrədə onun əsas alətlərini pul-kredit siyasə
norması, banklararası faiz və uçot stavkası, Milli Bankın qiymətli kağızlar bazar
istiqrazları ilə apardığı əməliyyatlar toplumu təşkil edir. İqtisadi metodlarla tə
rayonlaşma çevrəsində baza
ıra da inzibati metodlarla tənzimləməyə də yer ayrılır. Belə zərurət xüsusən dövlət
inhisarının hakim olduğu, direktiv planlaşdırma, xərclər və qiymət nisbətlərinin üstün mövqedə
dayandığı ümumi və zonal iqtisadi mühitdə əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Bununla b
ayonların menecmenti prosesinin müasir
spektrində iqtisadi təhlil, plan və proqnozlaşdırma,
təşkilati, uçot, nəzarət kimi əlahiddə texnoloji funksiyanallığa da əhəmiyyət verilir.
4.4. Qlobal və lokal konsensus: qlokalizasiya gerçəklikləri
Yaşadığımız çağdaş zamanda iqtisadi sferada baş verən təbəllüdatlar sivilizasiyanın ən
dərin guşələrinə nüfuz
yyəsinə çıxartmışdır. Kürreyi ərzin müxtəlif guşələrində yaşamaqla
ayaraq müasir mərhələdə insanlar qarşılıqlı asılılıq və daha sıx təmaslar
sistemində hərəkət etmək zorunda qalmış,
gürəsəlləşmə - qloballa
əzmunlu planetar orbitə qoşulmuşlar.
Dünya təsərrüfatının əmtəə və xidmətlərin, kapita
sə maliyyə, informasiya və biliyin təcəssümündə vahid bazara çevrilməsi prosesi olaraq
qloballaşma müsbət və mənfi cəhətləri ilə sürətlə həyatımıza daxil olmaqdadır.
Qloballaşma kommersiya və bütün insani fəaliyyəti tənzimlənməyə imkanlar yara
liyyə-informasiya məkanını formalaşdırır. Yaşadığımız sivilizasion mərhələnin ən mühüm
teqrir amilinə çevrilmiş informasiya resursları isə qloballaşma prosesində də
ığı ələ almışdır. Müasir zamand
erji, tele-radio-kommunikasiya və peyk rabitəsində ehtiva olunan
yüksək texnologiyalarla
ən olunur.
Qloballaşmanın axın gücünə vararaq dünya iqtisadiyyatı istənilən ölkənin milli
ına əhəmiyyətli təsir göstərir. Hazırda bu proses ümumdünya məhsulunun 60%-ni
k 70-80% həcmində xarici ticarət və beynəlxalq mali
yüksək fazası olmaqla qloballaşma həm də neqativ təzahürlüyü ilə ictimai
84