Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Kola fındığı – Кола заостренная – Cola acuminata Schott /Et Endi/ . Kola Sterkulilər fəsiləsinə aid olan həmişə­yaşıl sivri yarpaqlı, hündürlüyü 15-20 m olan ağacın mey­vəsidir. Yarpaqları qalın, ellips formalı, çiçəkləri süpürgəvarı hamaşçiçəkdə toplanır. Meyvələri tünd boz rəngdə 20 sm uzunluqda 8 sm enində odunlaşmış qozadır. Qozanın daxilində bir sırada 8-9 iri qırmızımtıl-boz rəngli qılafı olan yumur­ta­yaoxşar toxumlar yerləşir. Kola bitkisinin vətəni Ekvatorial Afrikanın qərb sahilləri – Fil sümüyü sahilləridir. Mədəni halda kola Afrikanın bir çox bölgələrində və müxtəlif ölkələrdə yayıl­mışdır. Hazırda kola bitkisi Afrikanın və Mərkəzi Amerikanın tropik ölkələrində, Braziliyada, İndoneziyada, Malaziyada becərilir. Bunlardan əlavə Afrikanın tropik ölkələrində və digər bölgələrdə parıldayan kola (mədəni kola) mədəni halda becə­rilir və əsasən onda kola «fındığı» alınır. Bu kolanın iri uldu­zabənzər çatlayan qozasının daxilində uzunluğu 5 sm, eni 3 sm olan 6-16 ədəd ağ və ya qırmızı toxumları olur.

Təzə kola fındığının dadı acıtəhər olur. Onun tərkibində 2,5% kofein, 0,01% teobromin və 0,5% kolatin alkaloidləri vardır. Kolanın tərkibində nişasta, sellüloza, aşı maddələri, yağ, kamed və antosian boya maddəsi də var. Koladakı kofein, teo­bromin və kolatin alkaloidləri insana oyandırıcı təsir göstərir. Nəticədə aclıq hissi və yorğunluq yox olur, insanın iş qabi­liyyəti və hərəkəti yaxşılaşır. Kolanın bu xassələri onu Afrikada qiymətli ticarət mübadiləsi məhsuluna çevirmişdir.

Kolanın əzilmiş toxumlarından əqli və fiziki əməklə məşğul olan alpinistlər, geoloqlar, təyyarəçilər, idmançılar və digər sənətçilər üçün həblər və xüsusi şokolad hazırlanır. Kolanın həbləri və şokoladı oyandırıcı və stimullaşdırıcı vasitə kimi tibbi təcrübədə kofeinin əvəzedicisidir. Lakin kolanın tə­siri kofeinə nisbətən bir qədər gec müşahidə olunur və uzun müddət davam edir. Kola fındığından xaricdə çox geniş yayıl­mış koka-kola və pepsi-kola kimi tonusqaldırıcı sərinləşdirici içki hazırlanır.

Qəhvə – Кофе – Coffea. Qəhvə tamlı qidalı məhsul olub Marena (Rubiaceae) fəsiləsinin Coffea cinsindən olan həmişə­yaşıl yarpaqlı qəhvə ağacı meyvəsinin toxumundan hazırlanır. Qəhvə ağacı tropik bitkidir. Orta illik temperaturu 15⁰C-dən aşağı olmayan tropik ölkələrdə yetişir.

Qəhvənin (coffea) adı ərəb dilində «kaxfa», yəni «oyan­dırıcı» sözündən əmələ gəlmişdir. Eyni zamanda, qəhvənin və­təni Efiopiyanın cənub əyaləti olan Kaffa onun kofe ad­lan­dırılmasına səbəb olmuşdur.

Tarixi yazılara görə qəhvə eramızın 875-ci ilində Ərə­bistanda və İranda məlum olmuşdur. Sonralar Suriya və digər ərəb ölkələrinə yayılmışdır. 1554-cü ildə Türkiyənin Konstan­tinopol şəhərində dünyada ilk qəhvəxana açılmışdır. Londonda 1652-ci ildə, Rusiyada isə 1665-ci ildə əhali qəhvə ilə tanış olmuşadur.

Sonralar, yəni XVIII əsrdə qəhvə Avropa ölkələrinə ya­yıl­mış, Afrikanın tropik ölkələrində, Yavada, Sinqapurda və Av­straliyanın isti əyalətlərində əkilməyə başlanmışdır. XIX əsrin ortalarında Braziliyada ilk qəhvə ağacları əkilməsinə başlanmış və hazırda Braziliya dünya bazarına ən çox qəhvə çıxaran ölkədir.

Ölkəmizdə qəhvə becərilmədiyi üçün, O, əsasən Asiya, Amerika və Afrikanın bir çox ölkələrindən alınır. Qəhvənin də­yəri onun tərkibində olan kofein alkoloidinin, ətirli maddələrin və xlorogen turşusunun miqdarı və nisbəti ilə müəyyən edilir.

Qəhvənin tərkibindəki maddələr ürəyə yaxşı təsir edir, sinir sisteminin fəaliyyətini artırır. Qovrulub üyüdülmüş təbii qəhvədən hazırlanan qəhvə içkisi çox zərif, xoş ətirli və dadlı olur. Sağlam adamın təbii qəhvədən istifadə etməsi və gündə 2-3 fincan qəhvə içməsi orqanizm üçün çox faydalıdır.

Hazırda qəhvə Asiya, Afrika və Latın Amerikasının 70-dən çox ölkəsində becərilir. Dünyada istehsal olunan qəhvənin 40%-dən çoxu Braziliyanın payına düşür. Son illər dünya baza­rında Afrika ölkələrindən alınan qəhvənin xüsusi çəkisi artır. Bu ondan irəli gəlir ki, həllolan qəhvə istehsalında daha ucuz olan Robusta qəhvəsinə tələbat art­mışdır. 50-dən çox ölkə qəhvə ix­rac edir. Qəhvə idxal edən ölkələr içərisində ABŞ və Qərbi Avropa ölkələri əsas yer tutur və ildə 3,3-3,5 mln t qəh­və alırlar. Yalnız ABŞ ildə 1-1,5 mln t, bəzi illərdə isə dünya üzrə ixrac edilən qəhvənin 50%-ə qədərini idxal edir.

Qəhvənin vətəni Afrika (Efiopiya) sayılır. Sonralar qəhvə digər tropik ölkələrdə də (Braziliyada, Kolumbiyada, Ərəbis­tanın cənub rayonlarında, Hindistanda, İndoneziy­ada) becə­rilməyə başlanır. Qəhvə ağaclarının 50-yə qədər növü vardır. Bun­lardan ən çox sənaye əhəmiyyətli olanları Ərəbistan qəh­vəsi (Coffea arabica), Liberiya qəhvəsi (Cof­fea liberica) və Robusta qəhvəsi (Coffea robusta) sayılır.

Dünya üzrə əkilən qəhvə ağaclarının yarıdan çoxunu Ərəbistan qəhvəsi təşkil edir. Ərəbistan qəhvə ağacları 6 m-ə qədər qalxa bilir, lakin bu ağacların hündürlüyü 1,2-1,8 m-ə çat­dıqda başları vurulur və ağacları kollaşır. Bunların bu­daq­ların­dakı yarpaqlar qalın dərili, ikişər və ya üçşər olaraq yer­ləşir. Ağacın çiçəkləri yasəmən ətri verir, onlar ağ rəngdə olub, yarpaqların qurtaracağında topa-topa yerləşir.

Qəhvə ağacının meyvəsi isə albalı giləsinə bənzər, üstü çox sulu və şirin ətli təbəqə ilə örtülmüşdür. Ətli təbəqənin daxilində isə perqament görünüşlü, qılafa bürünmüş iki dən vardır. Bu dənlərin çox asanlıqla ayrıla bilən gümüşü qa­bıqları olur. Bu cür dənləri dəyərli bir qəhvə sortu kimi ayı­raraq «peril qəhvə», yəni «inci qəhvə» adı ilə satışa bura­xırlar.

Ərəbistan qəhvəsinin vətəni Cənubi Efiopiya sərhəd­dindən Viktoriya gölünə kimi davam edən ərazi hesab edi­lir.

Liberiya qəhvə ağacları Afrikanın qərb sahillərində becərilir. Bunların yarpaqları Ərəbistan qəhvə ağacları yar­paqlarından iki dəfə iri olur. Bunun meyvəsi çox iri və tünd qırmızı rəngdə, uzunluğu isə 20-27 mm-ə çatır. Meyvənin ətliyi və perqamentə oxşar təbəqəsi çox kobud olub, içəri­sindəki dənlərdən çətinliklə ayrılır. Liberiya qəhvəsinin dənləri Ərəbis­tan qəhvəsinin dənlərinə nisbətən iri olur.

Robusta qəhvə ağacları Afrikanın şərqində – Uqan­dada be­cərilir. Bunların dənləri müxtəlif keyfiyyətli olub çox xır­dadır.

Qəhvə meyvəsinin orta hesabla 68%-ni ətliyi, 6%-ni xarici qabığı və 26%-ni isə xalis qəhvə dənləri təşkil edir.

Quru maddəyə görə çiy qəhvə dənlərinin tərkibində 32-36% ekstraktlı maddələr vardır. Normal saxlanılma şə­raitində ekstraktlı maddələrin miqdarı 7-10 il müddətində dəyişmir. Qəhvənin quru maddələrinə faizlə aşağıdakı kom­ponentlər daxildir: kofein – 0,7-2,5; zülali maddələr – 9-19,2; yağ – 9,4-18; saxaroza – 4,2-11,8; monosaxaridlər – 0,17-0,65; sellüloza – 32,5-33,5; pentozanlar – 5-7; aşı mad­dələri – 3,6-7,7; minerallı maddələr – 3,7-4,5; üzvi turşular, o cümlədən xlo­rogen – 5,5-10,9; limon – 0,3; şərab – 0,4; alma – 0,3; turşəng -0,05; qəhvə – 0,2; çiy dənin nəmliyi 9-12%-dir.

Qəhvə içilən zaman orqanizmə fizioloji təsir göstərən mad­dələrdən biri qəhvənin tərkibində olan kofein (C₈H₁₀N₄O₂) alkaloididir. Bu alkaloid purin əsaslarının tö­rəməsi olub 1, 3, 7 – trimetilksantin adlanır. Bunun miqdarı ayrı-ayrı qəhvə sort­larında müxtəlifdir. Kofein insan orqa­nizminə fizioloji təsir edir, ümumi tonusu qaldırır və iş qa­biliyyətini artırır. Kofeinin yalnız bir hissəsi qəhvədə sərbəst halda olur. Xlorogen tur­şusunun miqdarı qəhvənin müxtəlif sortlarında 5,5-dən 10,9%-ə qədər olur.

Xlorogen turşusu 206⁰C-də əriyir, suda həll olur, dadı ağızbüzüşdürücü, turşməzədir. Bir çox tədqiqatçılar bəzi qəhvə ekstraktının cod və xoşagəlməyən büzücü dada malik olmasını qəhvədə xlorogen turşusunun olması ilə izah edir­lər. Lakin turşu öz xassələrinə və tərkibinə görə aşı maddə­lərinə daxil deyildir.

Xlorogen turşusunun əsas xassələrindən biri də su ilə birləşib CO₂ ayırmaqla qəhvə və xinin-tetra-oksiheksahid­robenzoy turşularına parçalanmasıdır.

Bir qayda olaraq yüksəkkeyfiyyətli qəhvə sortlarında kofeinin miqdarı nisbətən çoxdur. Qəhvənin aşağı key­fiyyətli Afrika növü olan Robusta 3,2%-ə qədər kofein to­playa bilir. Saxlanılma zamanı qəhvə dənlərindəki kofeinin miqdarı dəyişmir.

Kofeindən başqa qəhvənin tərkibində daha bir alka­loid tapılmışdır ki, bu da triqonellindən (C₇H₇NO₂) və ya metil-betainnikotin turşusundan ibarət olub fizioloji aktiv­liyə malik deyildir. Qəhvə dənlərini qovuran zaman triqo­nellin parçalanır və hazır qəhvənin dad-tam xassələrinin formalaşmasında iştirak edən piridin əmələ gəlir. Bunlardan başqa, qəhvədə 1,85 mq% teobromin və 0,62 mq% teofilin alkaloidləri vardır.

Qəhvədə zülali maddələrin miqdarı onun botaniki sortlarından asılı olaraq dəyişir. Ərəbistan qəhvəsinin tərki­bində zülali maddələrin miqdarı Robusta qəhvəsindəkindən 3% çoxdur. Sortdaxili kənarlaşma 2%-dən çox olmur. Ko­feinlə azotlu maddələrin arasında müsbət korrelyasion ası­lılıq olduğu müəyyən edilmişdir. Saxlanılma zamanı azotlu maddələrin ümumi miqdarı dəyişmir, lakin suda həllolan zülal fraksiyasının artması müşahidə olunur. Qəhvənin azotlu maddələrinin tərki­bində 20 sərbəst aminturşu tapıl­mışdır. Müəyyən edilmişdir ki, əla sort qəhvədə sərbəst aminturşuların miqdarı (923 mq%-ə qədər) I və II sort qəh­vədəkindən (480 mq%-ə qədər) çoxdur.

Yağın miqdarı qəhvənin müxtəlif növlərində və növ­daxilində kənarlaşır. Qəhvənin Hindistan sortlarında yağın miqdarı ən azdır. Qəhvə yağını fərqləndirən xüsusiyyət onun tərkibində diterpen efirlərinin çox olmasıdır. Yağın tərkibində 51,9-57,3% doymamış yağ turşuları vardır ki, onların əsasını linol turşusu (37,2-45,7%) təşkil edir. Qəhvə növlərində və növmüxtəlifliklərində olan yağın keyfiyyət tərkibi, demək olar ki, eynidir. Saxlanılma zamanı qəhvə yağının turşuluq və peroksid ədədi bir qədər artır. Buna sə­bəb qəhvə dənlərində gedən hidrolitik və oksidləşmə pro­sesləridir.

Qəhvənin dad-tam xassələrinə tərkibindəki karbohid­ratlar, xüsusən saxaroza təsir edir. Karbohidratlar qəhvə dən­lə­rini qovurduqda, ətirli və dadverici maddələrin əmələ gəl­məsinə səbəb olur. Ərəbistan qəhvəsi şəkərliliyinə görə fərq­lə­nir. Saxlanılma prosesində qəhvədə şəkərin miqdarı bir qədər azalır.

Sellüloza qəhvədəki quru maddələrin 1/3 hissəsini təş­kil edir. Dənin stabil komponentlərindən biridir. Qəhvənin müxtəlif sortları və növləri sellülozanın miqdarına görə təc­rübi olaraq biri-digərindən fərqlənmir.

Qəhvədə olan aşı maddələri qəhvə içkisinə özünəməx­sus acılıq verir. Robusta qəhvəsində fenol birləşmələrinin miqdarı Ərəbistan qəhvəsinə nisbətən orta hesabla 2,3% çox oldu­ğundan onun dadı daha da acı olur. Aşı maddələri ilə xlorogen turşusu arasında düz mütənasiblik mövcuddur. Ümumi aşı maddələrinin 85-90%-ni xlorogen turşusu təşkil edir. Bu miq­dar xlorogen turşusuna yalnız qəhvə dənində rast gəlinir. Xlo­rogen turşusu qəhvəyə özünəməxsus zəif turş və büzüş­dürücü dad verir. Saxlanılma zamanı polifenol birləşmələrin miqdarı azal­dığından qəhvənin acı və büzüşdürücü dadı bir qədər zəif­ləyir, Ərəbistan qəhvəsinin dad-tam məziyyətləri isə formalaşır.

Çiy qəhvənin tərkibində quru maddəyə görə 4-11% qəh­və aşı turşusu vardır ki, bu da xlorogen (C₁₆H₁₈O₉), ko­falin (C₃₂H₃₈O₁₉) və kofal (C₃₄H₅₄O₁₅) turşularının və başqa bir­ləşmələrin qarışığından ibarətdir.

Qəhvənin titrlənən turşuluğu qəhvənin sortundan asılı olaraq 10,8-17,8⁰ arasında kənarlaşır və saxlanılma zamanı sta­bil qalan göstəricilərdən biridir. Saxlanılma müddətində titr­lənən turşuluq çox az dəyişir. 7 il ərzində saxlanılmış qəhvənin turşuluğu 0,3-1,1⁰ artır ki, bu da oksidləşmə və hidrolitik pro­seslərin zəif getdiyinə sübutdur.

Qəhvənin minerallı maddələri onun botaniki növlə­rindən, sortundan və yetişdiyi bölgənin torpaq-iqlim şərai­tindən asılıdır. Minerallı maddələrin 30-50%-ni kalium, 4-6%-ni maq­nezium, 2,3-18%-ni kalsium təşkil edir. Qəhvə içkisi hazır­ladıqda onun tərkibindəki kaliumun hamısı, maqneziumun 70%-i, natrium, kalsium və manqanın yarısı məhlula keçir. Qəhvənin kimyəvi tərkibi qovrulma zamanı bir qədər dəyişir.

Tədarük edilən çiy qəhvə dənləri ətirsiz və ağızbü­züşdü­rücü xassəyə malik olur. Eyni zamanda qəhvə çətin üyü­dülüb toz halına salınır, qaynar suda yaxşı şişmir və qəhvə içkisi hazırlayarkən suda həll olmur. Bütün bu ça­tışmazlıqları aradan qaldırmaq və istehlak etmək üçün qəh­vəyə hazır yarımfabrikat məhsul xassəsi vermək məqsədilə çiy qəhvə dənlərini qovu­rurlar.

Qəhvə qovrularkən dənlərin həcmi 30-50%-ə qədər ar­tır, kütləsi 13-21% azalır. Bu, qovrulma zamanı suyun bu­xarlan­ması və bir çox maddələrin parçalanması sayəsində baş verir: şəkər karamelləşir, nəticədə karamelen əmələ gə­lir. Dənlərin darçını rəngə boyanması da karamelenin əmələ gəlməsi ilə izah edilir.

Qəhvə qovrularkən tri­qonellin qismən nikotin turşusuna (vitamin PP) çevrilir ki, bu da qəhvə içkilərinin bioloji dəyər­liliyini artırır. Müəyyən edilmişdir ki, çiy qəhvənin tərki­bində olan B qrupu vita­minləri (B₁, B₂, B₆, B₁₂ və pantoten turşusu) qovrulma za­manı nisbətən davamlı olur və qəhvə içkilərinə keçir.

Qəhvə dadının əmələ gəlməsində bütün komponent­lərdən əsasən aşı maddələri, turşular, xüsusən xlorogen tur­şusu və onun parçalanma məhsulları, həmçinin, karamel­ləşmə məh­sul­ları daha çox əhəmiyyətlidir.

Qəhvənin tərkibindəki ətirli maddələrin tərkibində qaz-maye xromatoqrafiyası ilə 400-ə qədər birləşmə müəyyən edilmişdir. Bunlardan ən əsasları sirkə turşusu, furfurol spirti, anetol (oksiaseton), piridin, uçucu turşular, pirazin əsasları, aseton, fenollar, 5-metilfurfurol, furfurol, asetaldehid, me­tiletilaldehid, metilmerkaptan, furfurol-merkaptan, metil spirti, maltol və asetilfurandır.

Ətirli maddələrin ümumi miqdarı qovrulmuş qəhvə-də 0,055%-dən 1,5%-ə qədərdir.

Qəhvənin müalicəvi xassələri. Kofein və qəhvənin ətirli maddələri suda həll olduğundan içkinin tərkibinə keçir. Qəhvə içkisinin hazırlanması üsulu yalnız onun dad keyfiyyətinə deyil, həm də onun orqanizmə təsirində də özünü göstərir. Qəhvənin müx­təlif üsullarla hazırlanmasının ümumi qaydaları möv­cuddur. Əvvəla, qəhvə içkisini qaynatmaq olmaz. Hətta birinci qabarcıqların çıxması ilə müşahidə olunan qaynamağa başlama qəhvənin ətrinin azalmasına səbəb olur. Soyuyub yenidən qızdırılmış qəhvənin dadı və ətri kəskin azalır. Müəyyən olun­muş­dur ki, «türksayağı» və ya «şərqsayağı» hazırlanmış qəh­vəni çöküntüsü ilə birlikdə içdikdə sidik ifrazı artır. Çünki içkinin tündlüyü və onun tərkibindəki kofeinin miqdarı bu qəh­vələrdə nisbətən çoxdur. Eyni zamanda, içilən içkinin tərki­bindəki kofein və onun oksidləşmə məhsulları orqanizmdən daha tez xaric olunur.

Qəhvənin əsas xassələri onun orqanizmə oyadıcı təsi­rindən irəli gəlsə də, insanlar onu xoşagələn ətrinə və spesifik dadına görə içirlər. Lakin bəzi insanlar üçün qəhvənin oyadıcı təsiri onlarda əks təsir göstərir. Belə hallarda təbii qəhvə əvəzinə kasnı bitkisindən hazırlanmış qəhvə içkilərindən isti­fadə etmək, yaxud qəhvəni yarıbayarı südlə qarışdırıb içmək məsləhətdir.

Çexiya alimləri qəhvə dənlərindən kofeinin ayrılması üsu­lunu işləmişlər və nəticədə qəhvənin spesifik dad və ətri qo­runub saxlanılır.

Qəhvənin əsas bioloji fəal maddəsi alkaloid kofeindir. Bu, insan və heyvan orqanizmlərində olan bəzi kimyəvi mad­dələrə yaxındır. Ona görə də uzun müddət qəhvə içmək insana ziyan deyil. Çünki kofein orqanizmdən xaric olunur və uzun müddət qəbul edilərkən orqanizmdə toplanıb qalmır. Onun çox hissəsi parçalanır və sidik turşusuna çevrilir. 6 saat ərzində qəbul olunan kofeinin 50%-i parçalanır, bir gündən sonra isə orqanizmdə qalmır.

Kofeinin təsirindən insanın refleksiya fəaliyyəti artır, tənəffüs prosesi dərinləşir və tezləşir, ürəyin fəaliyyəti yaxşı­laşır, aşağı qantəzyiqi normallaşır, baş beyini, ürək və böyrək da­marları genişlənir, sidik ifrazı artır, mədə şirəsinin sek­resiyası güclənir.

Qəhvədən müalicəvi məqsədlə 1591-ci ildən istifadə edilməyə başlanmışdır. Əvvəllər Avropa alimləri qəhvənin tə­sirinə yanlış fikir kimi baxırdılar, lakin sonradan bəzi xəs­tə­lik­lərin müalicəsində qəhvədən geniş miqyasda istifadə etməyə başladılar.

Çiy qəhvədən hazırlanmış içkidən başağrılarında, üşütmə və titrətmədə, podaqra və artritdə istifadə edilməyə başlandı. Sonralar qovrulmuş qəhvədən hazırlanan içki və həlimdən geniş istifadə edilirdi. Tünd qəhvə həlimi limon şirəsi ilə malyariya xəstəliyində tətbiq olunurdu. Bəzi hallarda qəhvədən zəhərlənmələrdə, miqren və əsəb pozuntusunda, qida həzminin yaxşılaşdırılmasında istifadə edilirdi.

Bu üsullar indi də tətbiq olunur. Tünd qəhvə əla tonus­landırıcı kimi da da içilir. Nəticədə içkidəki kofeinin təsirindən yuxu qaçır, oyanıqlıq hiss olunur, əqli yorğunluq aradan qal­dı­rılır, zehni qabiliyyət bərpa olunur və yaxşılaşır, yaddaş fəal­laşır və emosional təəssürat qavrayışı artır.

Zəhərlənmə zamanı qəhvə yaxşı təsir göstərir. Belə hal­larda mədə-bağırsaq yuyulduqdan sonra xəstəyə 1-2 fincan qəhvə verilir. Qəhvənin aşı maddələri mədə-bağırsağın selikli qi­şasına müsbət təsir edərək, zəhərli maddələrin sorulmasına ma­ne olur və onları çökdürüb orqanizmdən xaric edir. Eyni za­manda, qəhvə orqanizmə tonusqaldırıcı təsir göstərir və zəif­ləmiş ürək fəaliyyətini artırır. Kofein ishalı dayandırır və qi­danın həzmini və mənimsənilməsini yaxşılaşdırır. Belə hallarda təkcə qəhvə içkisi yox, onun əsasında hazırlanan jele, muss və kiseldən də istifadə olunur. Qəhvə aybaşı hallarında baş ağrısını aradan götürür, hamilə qadınlarda öyüməni da­yandırır.

Lakin bütün hallarda qəhvədən müalicə məqsədilə istifadə etdikdə, həkimlə məsləhətləşmək lazımdır. Xəstələrə gündə 2-3 fincandan artıq qəhvə içmək məsləhət görülmür, çünki kofeinin artıq miqdarı ürəyə və əsəb sisteminə zərərli təsir göstərə bilər.

Belə fikir irəli sürülür ki, qəhvə həm də yaxşı qidalı vasitədir. Qəhvənin tərkibində azotlu maddə, yağ və şəkər vardır. Lakin ondan çox istifadə etmək olmaz. 1 fincan şəkərli və südlü (qaymaqlı) qəhvə insanın gün ərzində qida ilə qəbul etdiyi enerjinin 5%-ni təşkil edir. Ona görə də qəhvə içildikdə insan aclıq hiss etmir və çox miqdarda qida qəbuluna ehtiyac duyulmur.

Qıcıqlanan insanlar, yuxusuzluqdan, ürəkdöyünmə-sin­dən, mədə xorası və digər həzm orqanlarının xəstə-liklərindən əziyyət çəkən insanlar üçün qəhvə zərərlidir. Hətta sağlam adam qısa müddətdə çox miqdarda tünd qəhvə içərsə, kofeinlə zəhərlənmə baş verə bilər. Belə hallarda başağrısı, qulaqlarda səs-küy, fikrin yayınması, qorxu hissi, həyəcan, sayıqlama və əl-ayaqların əsməsi kimi hallar müşahidə oluna bilər. Xroniki olaraq çox qəhvə qəbul etmək əsəb gərginliyini artırır, yuxusuzluq və xoşa gəlməz dəri qaşınmasına səbəb olur.

РЕЗЮМЕ

«Лечебные свойства пищевых растений»
Автор: профессор Азербайджанского Государствен­ного Экономического Университета, заведующий кафед­рой «Товароведение и экспертизы продовольственных това­ров», член Союза Писателей Азербайджана, Заслужен­ный педагог, лауреат премии «Золотое перо» Ахмедов Ах­мед-Джабир Исмаил оглы.

Баку, издательство «Экономический Университет», 2014, 468 стр.

Свежие плоды, ягоды, овощи, а также разнообразные продукты растительного происхождения, играют важную роль в нашем повседневном питании. Они являются источни­ком ценных питательных веществ, способствую­щих лучшему усвоению пищи. Особенно важна роль расти­тельной пищи, как источник многих витаминов, мине­ральных соединений и других физиологически актив­ных веществ. Установлено, что правильный подбор разнооб­разных растительных продуктов не только обеспечи­вает организм углеводами, жирами, частично бел­ками, витаминами, минеральными веществами, но и в значи­тельной степени они обладают и лечебными свойст­вами. Однако имеется немало досто-верных наблюдений, убеждающих в целесообразности употребления раститель­ной пищи, показывающих, что в тех местностях, где в пита­нии превалирует разнообразная растительная пища, люди меньше болеют и живут дольше.

О лекарственных свойствах пищевых растений из­вестно давно. Изучению химического состава пищевых расте­ний расширило возможности употребления их для укреп­ления и сохранения здоровья. Причем во многих слу­чаях в лекарственных целях используют не только употреб­ляемые для питания, но и другие органы пищевых растений.

Настоящая книга посвящена описанию целебных свойств культурных и дикорастущих пищевых растений, употребляемых в пищу в повседневной жизни.

Книга состоит из двух частей.

В общей части дана характеристика химических ве­ществ, встречающихся в растениях, объясняется их значе­ния для человека. В общей части кратко изложены способы приготовления лекарственных препаратов (настои, отвары, настойки, порошки, мази, чаи и чайные сборы, соки и про­чие) из растений в домашних условиях.

Вторая часть состоит из описаний отдельных видов пи­щевых растений и их лекарственных свойств. В ней основа­тельно изложены хлебные, крупяные и бобовые, пло­дово-ягодные, овощные, орехоплодные, пряные и вкусо­вые растения, а также растения, оказывающие тонизи­рующее действие в организм человека. Очерки об этих растениях включены в главы соответственно их основ­ному пищевому употреблению и расположены в них в алфавитном порядке названия растений. Поскольку боль­шинство пищевых растений достаточно хорошо знакомы читателям, ботанические признаки их даны очень коротко.

В книге имеются информация о физиологической и био­логической сущности пищевых растений, их значения для профилактики и лечении разнообразных болезней чело­века.

Указания о применении пищевых растений в диетиче­ском питании приведены небольшие, так как основ­ная задача книги – осветить их лечебные свойства.

При изложении целебных свойств пищевых растений приведены показания к их назначению не только в науч­ной, но и народной медицине.

В тех случаях, когда эффективность народно-медицин­ского употребления растения подтверждены врачеб­ными наблюдениями, или такое применение может быть обосновано экспериментальными фармаколо-гиче­скими данными или химическим составом, даются указа­ния о способах такого применения.

С целью упрощения пользования книгой в конце были составлены алфавитные указатели пищевых растений на азербайджанском, русском и латинском языках, и перед каждым наименованием растений указана их страница соот­ветствующей местонахождения в книге.

В книгу включены описания пищевых растений, выра­щиваемых и произрастающих в диком виде в Азербай­джане, а также растения которые растут и выращиваются в других странах (северных, тропических) мира. Пищевые растения описаны в алфавитном порядке в каждой группе растений и названия пищевых растений, в основном также указаны на азербайджанском, русском и латинском языках.

Просим отправить ваши отзывы и предложения о книге на кафедру «Товароведение и экспертиза продо-вольст­венных товаров» Азербайджанского Государствен­ного Экономического Университета.


SUMMARY

«Medicinal properties of food plants»
Author: Professor Azerbaijan State Economic Univer­sity, Head of Department "Commodity and examination of food products ", member of the Writers' Union of Azerbaijan, Hon­ored teacher, winner of the «Golden Pen" Ahmadov Ahmad-Jabir Ismail oglu.

Baku, Publisher «Economic University», 2014, 468 pp.

Fresh fruits, berries, vegetables and a variety of herbal prod­ucts play an important role in our daily diet. They are a source of valuable nutrients that promote better digestion. Particu­larly important is the role of plant foods as a source of many vitamins, mineral compounds and other physiologically active substances. Found that the correct selection of a variety of plant foods not only provides the body with carbohydrates, fats, partially in proteins, vitamins, minerals, but also to a large extent they possess healing properties. However, there are many reliable observations, urging the expediency of the use of plant foods, showing that in areas where power predominates in various plant foods, people get sick less and live longer.

On the medicinal properties of food plants has long been known. The chemical composition of food plants increased the possibility of using them to promote and maintain health. And in many cases in order to use medicinal employed not only for food, but also other organs of food plants.

This book describes the medicinal properties of culti­vated and wild food plants used in food in everyday life.

The book consists of two parts.

In the general part of the characteristic of chemical sub­stances found in plants, because of their value to humans. The general part outlines methods for preparing drugs (infusions, decoctions, tinctures, powders, ointments, teas and tea fees, juices, etc.) of plants in the home.

The second part includes descriptions of certain types of food plants and their medicinal properties. It thoroughly out­lined bread, cereals and legumes, fruit, vegetable, nut, spice and flavoring plants as well as plants that have a tonic effect in the human body. Essays about these plants are included in chapters according to their basic food consumption and located them in alphabetical order of the names of plants. Because most food plants are quite familiar to readers of their botanical features are very short.

The book has information about the physiological and bio­logical nature of food plants, their importance for the preven­tion and treatment of a variety of human diseases.

Guidance on the application of food plants in the diets is given small, since the main purpose of the book - to highlight their medicinal properties.

In the presentation of the medicinal properties of food plants given testimony to their destination not only in research, but also traditional medicine.

In cases where the efficiency of the use of plant - health con­firmed by clinical observation, or such use may be justified by the experimental data of pharmacological or chemical composi­tion, provides guidance about how this application.

To simplify the use of the book were made at the end of al­phabetical indexes of food plants in Azerbaijani, Russian and Latin, and before each name listed plant their location correspond­ing page in the book.

The book includes descriptions of food plants cultivated and grows wild in Azerbaijan, as well as plants that grow and are grown in other countries (northern, tropical) world. Edible plants are described in alphabetical order within each group of plants and the names of food plants, mostly as indicated in Azerbaijani, Russian and Latin.

Please send your comments and suggestions about the book on the chair «Commodity and examination of food products «Azerbaijan State Economic University.