168
20-bob. QISHLOQ XOJALIGI EKINLARI EKOLOGIYASI
AGROEKOLOGIYA ASOSLARI
Agroekologiya ekologik omillarni hisobga
olgan holda tabiatdan togri foydalanish aso-
sida qishloq xojaligi ekinlarini yetishtirish va
yuqori sifatli dehqonchilik mahsulotlarini
olish yollarini organadi. Agroekologiyaning asosini agroland-
shaftlar agrobiotsenozlar tashkil qiladi.
Agrolandshaft yer yuzasining odam tomonidan vujudga
keltirilgan va suniy chegaralangan qismi bolib, uning ichidagi
tarkibiy qismlar (tog jinslari, relyef, iqlim, tuproq, suv, osim-
liklar, hayvonlar, mikroorganizmlar, zamburuglar) bir-biri bilan
ozaro boglangan va shartlangan birlikni hosil qiladi. Agro-
biotsenozlar ekin dalasi, poliz, bog, uzumzor, ihota ormon-
lari va daraxtlari kabilar biotoplardan tashkil topgan, odam to-
monidan ozgartirilgan, ikkilamchi biogeotsenozlar hisoblanadi.
Demak, agroekologik tizim antropogen, yani odam tomonidan
yaratilgan va qayta ozgartirilgan ekologik tizimdir. Uning tu-
zilmasi va biologik mahsuldorligi odam tomonidan belgilanadi:
u yerni chopiq qiladi, urug sochadi, ekinni parvarish qiladi,
hosil oladi va h.k.
Agroekologik tizim avtotrof bolib, uning asosiy energiya
manbayi quyosh hisoblanadi, biroq bu tizimga odam tomonidan
qoshimcha energiya kiritiladi (ogitlar, pestitsidlar, mashina-
mexanizmlar va h.k.). Agroekologik tizimlar tabiiy-ekologik ti-
zimlar kabi uch asosiy oziqlanish (trofik) guruhiga mansub bolgan
organizmlarni oz ichiga oladi: produtsentlar (ekinlar madaniy
osimliklar), konsumentlar va redutsentlar.
Agrotexnologiyalar asosida atrof-muhitga mexanik (tuproqni
qayta ishlash, shor yuvish, ekinlarni sugorish, mollarni otlatish
va h.k.), kimyoviy (ogitlar, ostirish vositalari va h.k.) va biologik
(ekinlar ekish, kochat otqazish, gong solish va h.k.) tasirlar
korsatiladi.
Agroekologik
tizim haqida
tushuncha
169
Dala ekinlari agroekologik tizimlarning
asosini tashkil etadi. Hozirgi kunda 90 dan
ortiq dala ekinlarining turlari farqlanadi. Ular
oz ahamiyatiga kora, bir qancha biologik guruhlarni oz ichiga
olgan quyidagi tort asosiy xojalik guruhi boyicha tasnif-
lanadi:
1. Donli ekinlar guruhi haqiqiy galla ekinlari (bugdoy, javdar,
arpa, suli), tariqsimon galla ekinlari (tariq, makkajoxori, jo-
xori, sholi va h.k.), don-dukkakli ekinlar (noxat, yasmiq, loviya,
soya va h.k.), boshqa donli ekinlar (marjumak va h.k.) kabi bio-
logik guruhlarga bolinadi.
2. Òexnika ekinlari guruhi besh kichik xojalik guruhlariga
ajratiladi:
a) moyli ekinlar ular oddiy moyli ekinlar (kungaboqar,
zigir, yeryongoq, kunjut, mahsar, xantal va h.k.), efir moyli
ekinlar (kashnich, arpabodiyon, sedana, yalpiz va h.k.) biologik
guruhlariga;
b) tolali ekinlar ular urugida tola hosil qiluvchilar (goza
va h.k.), poyasida tola hosil qiluvchilar (tolali zigir, kanop, jut,
nasha va h.k.), bargida tola hosil qiluvchilar (yukka, Yangi Ze-
landiya zigiri va h.k.) biologik guruhlariga;
d) qandli ekinlar ular ildizmevali ekinlar (qandlavlagi,
sachratqi va h.k.), qandli boshqa ekinlar (shakarqamish va h.k.)
biologik guruhlariga;
e) ohorli ekinlar tugunak mevali ekinlar (kartoshka,
topinambur va h.k.) biologik guruhiga;
f) narkotik, dorivor va insektitsid ekinlar ular narkotik
ekinlar (tamaki, jon tamaki va h.k.), dorivor ekinlar (valeriana,
koknori va h.k.), insektitsid ekinlar (qorabaroq-boltiriq va h.k.)
biologik guruhlariga bolinadi.
3. Yem-xashak ekinlari guruhi ildizmevali va bargmevali ekinlar
(lavlagi, sabzi, sholgom, xashaki karam va h.k.), bir yillik duk-
kakli otlar (xashaki noxat, shabdar, bersim va h.k.), kop yillik
dukkakli otlar (beda, sebarga, esparset, qashqarbeda va h.k.),
Ekinlarning
xilma-xilligi
170
kop yillik gallasimon otlar (ajriqbosh, yaltirbosh, oqsoxta va
h.k.) biologik guruhlariga bolinadi.
4. Sabzavot va poliz ekinlari guruhi ikki kichik xojalik gu-
ruhiga ajratiladi:
a) sabzavot ekinlari ular mevali ekinlar (pomidor, karam,
baqlajon va h.k.), karamsimon ekinlar (oqbosh karam, gulkaram
va h.k.) biologik guruhlariga;
b) poliz ekinlari ular ildizmevali ekinlar (sabzi, osh
lavlagi, turp, sholgom va h.k.), piyozli ekinlar (piyoz, sarimsoq
va h.k.), oziqa poliz ekinlari (tarvuz, qovun, oshqovoq va h.k.),
xashaki poliz ekinlari (xashaki tarvuz, xashaki oshqovoq va
h.k.), boshqa poliz ekinlari (dastmolqovoq va h.k.) biologik
guruhlariga bolinadi.
Yuqorida keltirilgan har bir guruh osimliklari oziga xos
xususiyatlarga ega bolib, ularning tashqi muhit omillariga bolgan
talablari har xil. Dala ekinlari ekologiyasini organish osimliklar-
ning biologik mahsuldorligini oshirishga imkon beradi. Masalan,
yovvoyi qandlavlagi tarkibida 56 % shakar moddasi boladi.
Olimlar qandlavlagining tashqi muhit omillariga bolgan talabla-
rini yetarlicha taminlash orqali tarkibida 2023 % shakar bolgan
yangi serhosil navlarini yaratishdi.
Dalada yetishtiriladigan barcha ekin turlari-
ning hayot faoliyati tashqi muhit omillari bilan
mustahkam boglangan boladi. Òashqi muhit
omillari ekinlarning osishi, rivojlanishi va hosil
berishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Issiqlik. Har bir ekin osish va rivojlanishning turli bosqichla-
rida muayyan miqdordagi haroratni talab qiladi. Agar bu harorat
taminlanmasa, osimlik meyorida rivojlanmaydi. Masalan, go-
zaning chigiti 1012°C da unib chiqa boshlaydi. 1416°C da bir
tekis maysa hosil qiladi. Goza uchun maysa hosil qilish va sho-
nalash davrida 10°C dan, gullash va hosilga kirish davrida esa 13°C
dan yuqori harorat (foydali harorat) talab etiladi. Gozaga vegeta-
tsiya davrida jami 15602000°C samarali harorat zarur boladi.
Ekinlarga
ekologik
omillarning
tasiri
Dostları ilə paylaş: |