111
Yanlış olaraq əcdadlara sitayişi yalnız mövhumata aid edirlər:
onun mövhumatçı mənasından başqa, dirilərin ölülərin xatirəsini
qorumaq vəzifəsi də vardır. Əcdadlara pərəstiş Çin xalqı üçün təkcə din
yox, həm də yeganə əxlaqi kodeksdir. Çinlinin gözündə böyüklərə
hörmətsizlikdən betər əxlaqsızlıq mövcud deyil.
Ruhlara etiqad. Mövhumatçı çinlilər guya ki, təbiət qüvvələrini
təcəssüm etdirən müxtəlif ruhlara: səma, yer, dağ, dəniz ruhlarına,
heyvanların, ağacların ruhlarına sitayiş edirlər. Ruhlar müxtəlif
yönümlərdə ixtisaslaşmışdır: tarlanı ziyanvericilərdən qoruyan ruh,
sevinc və əmin-amanlıq ruhu, bazar ruhu, ipəkqurdunu himayə edən
ruh və s.
Əjdahaya pərəstiş. Bu mifik canlı çinlilər arasında çox
məşhurdur. O, Çin xalqının ulu əcdadlarının totemi, Çin millətinin
qədim rəmzi və onun mədəni inkişafının başlanğıcı hesab edilir.
Çin miologiyasına görə əjdaha – su ünsürünün hamisi – insanlara
su verir, ona sadiq xidmət edənlərin tarlasını bolluca suvarır, kəndliləri
saysız-hesabsız fəlakətlərdən qoruyurdu. Çin allahları iyerarxiyasında
əjdaha Səma və Yerdən sonra üçüncü yerdə gəlir.
Əjdaha ən əcaib şəkillərdə təsvir olunurdu. Onun gözləri dovşan
gözlərinə, qulaqları isə inək qulaqlarına oxşayırdı; onun uzun bığları
var, gövdəsi isə pulcuqlarla doludur, dörd şir pəncələri qartal
caynaqlarına malikdir və s. Lakin hər bir halda bu mifik varlığın siması
əzəmətli, zabitəli və mübariz görünür.
Qədim dekorativ tətbiqi sənət ənənəsi beş min il bundan
əvvəldən qabaq inkişaf etməyə başlamışdır, onu müasir Çin ustaları
davam etdirirlər. Onların 600-dən çox növü var.
Çin tətbiqi sənəti və sənətkarlığı yeddi əsas kateqoriyaya bölünür:
oyma, metal üzərində iş, toxuculuq və naxış tikmə, səbət və həsir
toxuma, çini qab və dulusçuluq istehsalı, gül və bitkilərdən şəkillər, və
eləcə də lak çəkmə.
Oyma sənətinə nefrit və digər daşlar, sümük, ağac, bambuk,
buynuz, hindqozu, kirəmit üzərində naxış oyma daxildir. Nefrit
üzərində Çin oyma naxışı daha çox məşhurdur, bu daş ənənəvi olaraq
Çində ən qiymətli daşlardan sayılır. Həmin məmulatlar dünyada geniş
tələbata malikdir. Fil sümüyü üzərində naxış oyma qədimdən bədii
sənətkarlıq növləri içərisində ən məşhurlarından hesab olunur.
Çin – zəngin toxuculuq və naxış tikmə ənənələrinə malik ölkədir.
Bu sənət növünün mütəxəssisləri zərxara və kesa istehsal edir, krujeva
112
hörürlər. Onlar applikasiya edir, paltarda əl toxumaları tikirlər. Parçanı
soldurma sənəti yüksək səviyyəyə çatmış, rəngləmə işi yaxşı inkişaf
etmişdir.
Saxsı məmulatlar – bir neçə nəsil Çin dulusçularının nailiyyətinin
məhsuludur. Bənzəri olmayan milli üsulla qonur keramika xüsusi
zərifliyi və gözəlliyi ilə seçilir.
Çinin ağ-mavi və çəhrayı çini qabları, həmçinin “yumurta qabığı”
adlanan çox incə çini qablar bütün dünyada məşhurdur.
Çində həmçinin toxuma məmulatlarının (səbət, meyvəqabları,
pərdə, şlyapa, yelpək və s.) hazırlanması kimi sənətkarlıq növü də çox
məşhurdur, xammal qismində bambukdan, rattandan (hind qamışı), dağ
söyüdündən, dənli bitkilərin gövdəsindən istifadə olunur.
Çinin ənənəvi lakla işləmə üsulu lakla oyma, lakla parıldatma,
sədəflə naxışlamadır.
Çayiçmə ənənəsi. Qədim Çin hikmətində deyilir: “Öz evinin
kandarından daxil olduqda, ilk növbədə yeddi şeyin qeydinə qal:
kömür, düyü, yağ, duz, soya sousu, sirkə və çayın”. Artıq xeyli vaxtdır
ki, əksər çinlilər kömürsüz keçinirlər, lakin çaysız isə, hərçənd ki,
“yeddi şey”in axırıncısıdır, nə kəndli, nə də şəhərli həyatını təsəvvür
etmir. Onsuz süfrə başında səmimi söhbət yoxdur.
“Ça” Çin dilində “cavan yarpaq” deməkdir. Elə Çinin ingilis
dilində adı da bu sözdən götürülmüşdür – China (“Çayna” kimi tələffüz
edilir). Çayın yaranması haqqında bir çox rəvayətlər mövcuddur. Ən
geniş yayılanı – meditasiya zamanı yatan buddist monax haqqındadır.
O, oyandıqda peşimançılıqla bütün kipriklərini qoparmış və onları
torpağa atmışdır. Onlardan da ilk çay kolları bitmişdi.
Eramızın dördüncü əsrindən başlayaraq Çində çaydan müalicəvi
bitki kimi istifadə olunurdu. Axı onun tərkibində üzvi turşular, efir yağı
və orqanizm üçün zəruri olan demək olar ki,bütün vitaminlər vardır.
Yalnız iki əsr keçdikdən sonra o, gündəlik məişətə keçmişdir. O zaman
o, elə qiymətli idi ki, universal dəyər hesab olunurdu və tacirlər mala
görə onunla ödəniş edirdilər.
Doqquzuncu əsrdə çinlilər çayı artıq elə sevirdilər ki, onu milli
içki kimi qəbul etmiş, xüsusi çay mərasimi ritualı işləyib hazırlamış və
çay evləri tikməyə başlamışdırlar. Qonağa bir fincan ətirli içkidən təklif
etməklə ev sahibi öz dost münasibətini göstərir və ona öz rəğbətini
bildirir. Qonaq özünü daha rahat hiss etməyə başlayır – çay eyni
zamanda həm yorğunluğu çıxarır, həm də canlandırır.
113
Hazırda dünyada iki mindən artıq çay növü məlumdur. Çində
yeddi əsas kateqoriya mövcuddur: yaşıl, qırmızı, ulun (firuzəyi), ağ,
sarı, qara və çiçək rəngi. Hər növün öz xüsusiyyətləri var. Yaşıl
susuzluğu əla yatırır. Ancaq qırmızı çayı qəndlə içmək qəbul
olunmuşdur. Arıqlamaq üçün qara çay yaxşıdır. Ağ çayı açılmamış
tumurcuqlardan hazırlayırlar və onun çox zərif ətri var.
Sortlar arasındakı fərq çay yarpağının emal xüsusiyyətlərinə
əsaslanır. Bu prosesdə ən başlıcası qıcqırtmadır - ətir və rəng ondan
asılıdır. Yaşıl yarpaqlar getdikcə qırmızı-qəhvəyi rəng alır. Emal nə
qədər davamlıdırsa, yarpaqların rəngi də bir o qədər tünd olur və ətir
çiçək ətirindən meyvə ətrinə dəyişir. Çaydan istifadə qida qəbulunda
xüsusi rol oynayır. Çində hesab edirlər ki, yeməkdən əvvəl və sonra bir
fincan çay həzmə çox gözəl təsir edir.
İlk vaxtlar çaydan yorğunluğu çıxaran, ruhu təzələyən, iradəni və
görməni gücləndirən dərman kimi istifadə edirdilər. Tan sülaləsi
dövründə (618-907-ci illər) yaşamış Lu Yuy toplanmış məlumatları bir
yerə yığaraq dünyada ilk toplu elmi “Çay haqqında traktat” (Çatszin)
yazmışdır. Kitab bütün Çində çayiçmə sənətini yaymağa kömək
göstərdi və imperator saray əhlindən tutmuş axırıncı kasıba qədər
hamını bu müalicəvi içkinin həris pərəstişkarına çevirdi. Artıq bundan
sonra çay Koreya, Yaponiya və digər qonşu ölkələri də fəth etdi.
Çində çayı balaca fincanda və ya piyalədə içirlər, onu birbaşa
dəm çaydanından süzür və qaynanmış su əlavə etmirlər. İçərisi ağ olan
fincanlara üstünlük verilir: bu yolla dəmin tündlüyünü rənginə görə
asanlıqla təyin etmək olur. Stəkan isə, çinlilərin fikrincə, bu içkiyə
təhqirdir.
Yetişdirilən sortların müxtəlifliyinə görə heç bir ölkə Çinlə yarışa
bilməz. Təkcə çayın vətəni hesab edilən Yunnan cənub əyalətində onun
iki yüzdən çox növünü becərirlər, bütün ölkədə isə onların sayı beş
yüzdən artıqdır. Uzun əsrlər boyunca ən sevimli “Luntszin” (Əjdaha
quyusu), jasmin çayı və ağız qamaşdırıcı himalay “puer” olaraq
qalmaqdadır. Bir çox əcnəbi turistləri məzəli kürəciklər şəklində
burulub bağlanmış çay yarpaqları cəlb edir. Belə dairəcikləri
qaynanmış suya atırsan və gözünün qabağında çiçək kimi çoxlu
ləşəklər açır.
Pekində il ərzində 12 min ton, adambaşına, demək olar ki, bir
kiloqram çay işlədilir. O, əsasən çəki ilə satılır. Qiymətlər çox
müxtəlifdir. Çox yüksək olmayan keyfiyyətli sortların 1 tszini 50-100
Dostları ilə paylaş: |