Еlcan həbibzadə

 
117 
Çində  təqaüdçüdən məktəbliyə  qədər milyonlarla insan öz iş 
gününə “uşu” məşqləri ilə başlayır, Çin dilindən tərcümədə o, 
“döyüşmək bacarığı” deməkdir.  
“Uşu” - ənənəvi milli gimnastika, idman növü, özünümüdafiə 
vasitəsi və sadəcə gözəl tamaşadır. “Uşu” təmrinlərini Çində sirk və 
estradada nümayiş etdirirlər, “uşu” çempionlarını bütün ölkə tanıyır. 
Müasir Çin təbabəti hesab edir ki, “uşu” orqnizmin tonusunu artırır, 
gümrahlığa və yaxşı əhval-ruhiyyəyə səbəb olur.  
Təsviri sənət Çində  hələ neolit dövründə (təxminən 6 min il 
əvvəl) yaranmışdır. IV-V əsrlərdə Çin rəssamlığının (qoxua) əsas 
formaları  təşəkkül tapmışdır. Bu ipək və ya kağız üzərində suda 
qarışdırılmış tuş  və  rənglərlə  ənənəvi Çin rəssamlığıdır. Çin 
rəssamlarının tərzlərinə yüksək fırça ilə  işləmək texnikası, rəng 
çalarlarının incəliyi, cizgilərin ahəngdarlığı  və  səlisliyi,  şəkildə 
məkanın xüsusi təsviri xasdır.  
Ənənəvi olaraq Çin incəsənətində  mənzərə  şəkilləri: dağ  və 
çaylar, gül və quşlar xüsusi yer tutmuş  və tutmaqdadır. Bütövlükdə 
şəkillər və onların ayrı-ayrı detalları xüsusi təfsirə malikdirlər. Məsələn, 
tablolarda tez-tez rast gəlinən şam ağacı dözümlülük və uzunömürlük, 
söyüd – zəriflik, təvazökarlıq, səhləb – sadəlik və alicənablıq rəmzidir 
və s. 
Ənənəvi Çin rəssamlığı ilə yanaşı yağlı boyalarla şəkil çəkmə, 
ağacda naxış oyma, heykəltəraşlıq, kitabça-şəkillər, karikatura da geniş 
inkişaf etmişdir. Bayağı  şəkillər geniş populyarlığa malikdir. Köhnə 
texnoloji və  bədii  ənənələr  əsasında lak rəssamlığı da inkişaf 
etməkdədir.  
Geyim. Çin çoxmillətli dövlətdir və  hər millətin yeməkdə, 
geyimdə, yaşamaqda, adət-ənənələrdə  və s. əks olunan öz həyat tərzi 
formalaşmışdır, bunlara da təbii, sosial, iqtisadi və digər faktorlar öz 
izini qoymuşdur.  
Müasir Çində Avropa paltarları daha populyardır. Parlaq rənglər, 
qəşəng və çeşidli fasonlar. Qadınlar parlaq naxışlarla bəzədilmiş ipək 
koftalar geyirlər.  
Kəndlərdə milli geyim qorunub saxlanmışdır. Kəndlinin paltarı 
qollu qadın koftasına oxşar qısa gödəkçədən və topuqlarda lentlə 
sarılmış gen şalvardan ibarətdir. Bu paltar boz iplik parçadan tikilir, ilin 
soyuq vaxtları isə pambıqla astarlanır. Yayda kəndlilər daha gen kofta 
və elə  həmin materialdan olan, lakin ağ  rəngli qısa çalvar geyinirlər. 

---

 
118 
Kəndlilərin baş geyimi adətən dəsmaldır.  İsti yaxud yağışlı havada 
kəndlilər enli kənarları olan həsir  şlyapa taxırlar ki, bu da çətiri  əvəz 
eləyir. Kəndlinin ayaqqabısı bamazı parçadan tikilmiş və qalın dəri və 
ya keçə altlığı olan tuflilərdir.  
Kənd qadınlarının paltarları da ümumən kişilərinkinə oxşardır. 
Çinli qadınlar topuqda bağlanan  şalvar geyinirlər, ancaq onların üst 
paltarı daha gen və yaraşıqlıdır. Qadın üst köynəyinin (kurma) enli 
qolları var və o, yubkanın üstündən geyinilir. Çin qadın geyiminin ən 
yayılmış  və  ənənəvi növlərindən biri düz yaxalıqlı xalatdır (tsipao). 
Fasonda sadə  və geyimdə çox rahat olan bu xalat bədənin cizgilərini 
dəqiq göstərir. Tsipaonun xalatın bütövlük təşkil edən  qolları ya qısa, 
ya da uzun ola bilər. Tsipao adətən sağ tərəfə düymələnir. Yeriyərkən 
hərəkətə mane olmasın deyə, aşağıda böyürlərdən yarıqlar qoyulur. 
Tsipao xalatının digər qadın geyim növlərindən üstünlüyü tikilişinin 
asanlığında və adi parçalardan istifadəsindədir. Təntənəli günlərdə 
qadınlar xalatın üstündən qolsuz köynək geyirlər ki, bu da xalatın özü 
kimi naxışlarla bəzədilmiş olur.  
Monqol qadınları bu millət üçün səciyyəvi olan xalat və  çəkmə 
geyinirlər. Tibetlilər büzməli uzun ətəkləri olan don – “çuba”  geyirlər. 
Myao və yao xalqlarının qadınları çoxlu büzmələri olan yubka 
geyinirlər. Uyğurlar arasında naxışlı araqçınlar məşhurdur, koreyalılar 
isə ucu burulmuş ayaqqabı geyinirlər.  
Milli mətbəx.  Çin mətbəxinin bütün dünyada məşhurluğu 
görünməyən miqyaslara çatmışdır. Çinin kulinariya sənəti çoxəsrlik 
tarixə malikdir. Hələ  İn-Çjou dövründə (3000 il əvvəl) Çində soya 
sousu, sirkə, şərab, povidlo, ədviyyat və xuruş hazırlamağı bacarırdılar. 
Bahar və Payız dövrlərində  və Döyüşən hökmdarlıqlar dövründə isə 
(e.ə. 770-221-ci illər) ilk kulinariya kitablari meydana gəlir. O, dövrün 
belə kitablarından biri - “Lyu şi çuntsyu” Çin mətbəxinin  əsas 
prinsipini formalaşdırmışdır: yemək bişirmək sənətinin başlca hissəsi – 
odun, ədviyyatın və xuruşun gücünün ahəngidir. Müasir Çin kulinarları 
Çin mətbəxinin  əsas xüsusiyyətini belə formalaşdırırlar: təyyarədən 
başqa uçan hər şeydən və stol və stuldan başqa dördayaqlı hər şeydən 
qida hazırlamaq olar.  
İlk aşpazlıq kitabı Çində  təxminən min beş yüz il bundan əvvəl 
tərtib edilmişdir, artıq o dövr üçün aşpazlıq sənəti ciddi tədqiqat 
predmeti idi ki, bu da qismən çinlilərin qida hazırlamağa olan xüsusi 
münasibəti ilə izah olunur.  

---

 
119 
Çində, məlum olduğu kimi, çubuqlarla yeyirlər ki, bu da azacıq 
pratika ilə belə yeməyin  ən kiçik tikələrini də kifayət qədər asanlıqla 
götürməyə imkan verir. Çubuqlar adətən nazik, dəyirmi, və ucu küt 
olur, çox vaxt bambuk, metal, plastmass və fil sümüyündən hazırlanır. 
Sup üçün xüsusi dayaz qaşıqlar (saxsı, metal və ağac) ayrılır.  
Çinin müxtəlif ərazilərində qida hazırlamağın müxtəlif olmağına 
baxmayaraq yemək bişirməyin bəzi qaydaları bütün aşpazlar üçün 
ümumi olaraq qalmaqdadır. Kulinariya qanunları  tələb edir ki, qida 
təkcə dadlı deyil, həm də faydalı, bəzən isə müalicəvi olmalıdır. Bir çox 
yeməklərin resepturasına  əksəriyyəti eyni zamanda müalicəvi olan 
çoxlu  ədva otları daxildir (həm də müəyyən dəstdə  və uyğunluqda). 
Qədim Çində  aşpaz, həkim və  əczaçı peşələri çox vaxt bir araya 
sığışırdı. Başlıca qayda isə - hər yemək üç mühüm xarakteristiakya 
malik olmalıdır: rəng və görünüş (se), rayihə (syan) və tam (vey). Çin 
kulinarı üçün hazırladığı yemək – sadəcə aclığı yatırmaq vasitəsi deyil, 
həm də sənət əsəridir. Yeməyi estetik cəhətdən daha zərif etmək üçün  
adətən zidd rəngli  ət və  tərəvəzlərin uyuşması götürülür. Soğan, 
zəncəfil, sarımsaq, qabıqlı qırmızı bibər, küncüt yağı, veytszin (natrium 
qlütamat), göbələk qurusu və sonsuz sayda digər ədvalar əlavə olunur.  
Qədim filosof Lao Tszı deyirdi: “Böyük dövləti idarə etmək 
sənəti balaca balıq hazırlamaq sənəti kimidir”.  
Əksər hallarda Çin mətbəxinin özünəməxsusluğu istifadə edilən 
ərzaqların özləri ilə yox, onların ilkin emalı ilə  əldə olunur. Məsələn, 
əsas prinsiplərdən biri odur ki, yemək kiçik tikələrdən təşkil 
olunmalıdır, bu hazır xörəyin boşqabda bölünməsi üçün yemək zamanı 
əlavə  səy tələb etmir. Buradan da iki başlıca Çin kulinariya sirri üzə 
çıxır: düzgün doğramalı və düzgün bişirməli. Kiçik tikələr güclü odda 
bərk qızqın yağda çox tez bişir (demək olar ki, bir-iki dəqiqə), həm də 
yağda  əvvəlcə  ətirli istiot və  zəncəfil bişir ki, bu da hazır yeməyə 
xüsusi rayihə verir. Çox vaxt yemək hazırlananda xəmir və nişasta 
klyardan istifadə olunur ki, bu üsul ərzaqların təravətini saxlamağa 
imkan verir. Klyarda ət tikələri, balıq, dəniz  ərzaqları, tərəvəz və 
ümumiyyətlə yeməli olan hər şey hazırlanır.  
Çin mətbəxində bir çox komponentlərdən istifadə edilir, həm də 
eyni yeməyin inqrediyentləri müəyyən temperatur rejimində ayrı-ayrı 
hazırlanır. Yeri gəlmişkən, temperaturun qida hazırlamaq zamanı 
roluna dair Konfutsi yazırdı ki, “...əgər  ərzağı doqquz dəfə qaynatsan 
hər dəfə onun dadı  və strukturu dəyişəcək. Bunu hər zaman yadda 

---