75
Sinusoidal tok kuchlanishi o’z shaklini saqlagani holda, o’zgarishi
mumkinligi bilan o’zgarmas tokdan farq qiladi. O’zgaruvchan
tok turli usullarda
hosil qilinadi. Bunday usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil
qilishdir.
61
Elektromagnit qonuniga asosan, o’zgarmas magnitmaydonida joylashtirilgan
va o’zgarmas burchak tezlik (
) bilan to’g’ri burchakli
ramka aylantirilganda
o’tkazgichda elektr yurituvchi kuch hosil bo’ladi:
).
sin(
)
sin(
C
m
C
t
E
t
Bl
e
(2.42)
bunda:
B
- magnit induksiyasi;
l
- o’tkazgichning uzunligi;
- o’tkazgichning
chiziqli tezligi;
C
– ramka va tekislik oralig’idagi burchak;
E
m
– elektr yurituvchi
kuch amplitudasi (2.24-rasm).
a) b) c)
2.24-rasm. Dielektriklarda releksasion isroflarning o’ziga xos xususiyati
Zanjirda sinusoidal tok va kuchlanish vaqt birligiga nisbatan sinusoidal funksiyaga
ega:
)
sin(
M
m
t
U
u
;
)
sin(
i
m
t
I
i
(2.43)
bunda:
u
-kuchlanish va
i
-tokning oniy qiymati;
t+
sinusoidal funksiyaning
fazoviy burchagi.
61
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 104-bet.
76
Bir davr ichida
R
-qarshilikdan sinusoidal tok o’tganda ajraladigan issiqlikka
teng quvvat ajratuvchi o’zgarmas qiymatli tok
I
E
sinusoidal
tokning effektiv
qiymati deb qabul qilinadi:
RT
i
RT
I
T
E
0
2
2
(2.44)
chunki
T
T
T
t
d
t
dt
dt
t
tdt
0
0
0
2
1
0
2
.
0
2
4
2
cos
2
1
2
cos
1
sin
Sinusoidal kuchlanishning effektiv qiymati:
2
m
E
U
U
.
Sinusoidal tok kuchlanishining o’rtacha qiymati yarim davr ichidagi qiymatlarga
asosan topilgan o’rtacha arifmetik qiymatdan iboratdir:
.
637
,
0
2
sin
2
2
0
/
'
t
t
t
t
o
I
I
tdt
I
T
(2.45)
Bir xil chastotali sinusoidal kattaliklarning soat mili yo’nalishiga teskari
vektorlar orqali ifodasi sinusoidal tokning vektor diagrammasi deyiladi. Sinusoidal
kattaliklarning boshlang’ich fazasi
= 0 bo’lsa,
ularning yuqori va effektiv
qiymatini ifodalaydigan vektor abssissa o’qi bo’ylab yo’naladi. Vektor diagramma
sinusoidal kattaliklarni qo’shish yoki ayirish amallarini ancha soddalashtiradi.
O’zgarmas tok zanjiri elementlaridagi tok, kuchlanish va quvvat qiymatlari
o’zgarmas bo’lsa, o’zgaruvchan tok zanjiridagi bu parametrlar vaqt davomida
o’zgarib turadi. Aktiv qarshilik R
a
, induktivlik
(L)
va sig’im
(C)
lar sinusoidal tok
zanjirini ifodalaydigan fizik parametrlardir.
62
62
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 59-bet
,
707
,
0
2
1
2
m
E
I
dt
i
T
I
77
Elektr energiyasini boshqa turdagi energiya (issiqlik, yorug’lik, mexanik)ga
aylantiruvchi zanjir elementi aktiv qarshilik deyiladi. Agar zanjirdagi qarshilikdan
o’zgaruvchan tok o’tsa, undagi elektr quvvati Joul-Lens qonuniga binoan qarshilik
(R
a
)
ning qizishiga sarflanadi va
qizishga sariflangan quvvat
(P)
ning o’rtacha
qiymati aktiv quvvat deyiladi. Sig’imi C bo’lgan kondensator zanjiriga sinusoidal
kuchlanish
u
=
U
t
sin
t berilsa, qoplamalar goh musbat, goh manfiy zaryadlanib
turadi va undan
i
=
I
t
sin
(
t =90)
=
CU
t
cos
t
o’zgaruvchan tok o’tadi. Ifodaga
asosan, sig’imli zanjirdagi tok fazasi kuchlanish fazasidan 90
0
ilgarilab ketadi.
Sig’im yoki reaktiv qarshilik
C
I
x
c
tok chastotasi va zanjir sig’imiga teskari
proporsional bo’ladi.
Kondensator zaryadlanib, qoplamalardagi
kuchlanish ortganida elektr
maydonning quvvati
2
2
СU
ga teng bo’ladi va zaryadsizlanish davrida tok manba
tomon yo’naladi. Natijada elektr zanjiridagi quvvat foydali ishga sarflanmay, tok
manbai bilan tebranib turadi. Mazkur tebranishga sarflangan quvvat reaktiv quvvat
deyiladi. Sig’im qarshilikli zanjirdan o’tadigan tok sig’imiy yoki reaktiv tok
deyiladi.
Dostları ilə paylaş: