184
7. Korroziyaga chidamli bо‘lgan pardaning vazifasi nimadan iborat?
8. Elektrolitni qizish temperaturasi qancha?
9. Titanni briket tarzidan nechta boskichga ajratiladi?
10. Xomaki mis tarkibida qanday moddalar bor?
4-Bob. Yarim o’tkazgich materiallar
4.1. Yarim o’tkazgichlar haqida umumiy ma’lumotlar
Normal haroratdagi solishtirma qarshiligi o’tkazgichlarnikidan katta, biroq
dielektriklarnikidan kichik bo’lgan materiallar yarim o’tkazgichlar deb ataladi. Bu
turkumga elektron elektr o’tkazuvchanlikka ega va solishtirma qarshiligi 10
-6
-10
+8
Om
m bo’lgan materiallar kiradi. Yarim o’tkazgichlardagi elektronlar soni boshqa
materiallarga nisbatan ancha kam bo’ladi. Yarim o’tkazgichlarning elektr
o’tkazuvchanligi tashqi energetik ta’sirga
va mazkur jism tarkibidagi
qo’shimchalarga ko’p jihatdan bog’liqdir. Yarim o’tkazgichning elektr
o’tkazuvchanligi boshqarish harorati, nur,
elektr va magnit maydoni, mexanik
kuchlanishga asoslangandir.
Yarim o’tkazgichlarda elektr o’tkazuvchanlikning ikki: elektron
(n)
va
elektron-teshik
(p)
turi mavjud bo’lib,
ular jismda
p-n
o’tishini vujudga keltiradi.
Bunday jismlarga katta va kichik quvvatga ega turli xildagi elektr to’g’rilagich,
kuchaytirgich va generatorlar misol bo’la oladi. Ulardan boshqariladigan, turli xil
murakkab moslamalarda keng miqyosda foydalaniladi. Amalda qo’llanilayotgan
yarim o’tkazgichlar, asosan, oddiy (ularning tarkibi bitta kimyoviy element
atomlaridan tashkil topgan) va murakkab (ularning tarkibi ikki yoki undan ortiq
kimyoviy elementlarning atomlaridan tashkil topgan) xillarga bo’linadi.
133
Yarim o’tkazgichli o’zgartkichlar turli ko’rinishdagi energiya (issiqlik,
yorug’lik)ni elektr energiyasiga aylantirib beradi. Yarim o’tkazgichli
o’zgartkichlarga misol tariqasida quyosh
batareyasi va termoelektrik
generatorlarni keltirish mumkin. Past o’zgarmas kuchlanishdagi rekombinatsiyali
133
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 161-bet
185
chaqnash (elektron-teshikli o’tishga asoslangan) nur uzatish manbau va hisoblash
mashinalarining axborot chiqarish qurilmalarida ishlatiladi.
Yarim o’tkazgichlardan isitkich asboblarda, radioaktivli nur indikatorlarida va
magnit maydon kuchlanganligini o’lchashda foydalaniladi.
Hozirgi davrda
shishasimon va suyuq yarim o’tkazgichlar o’rganilmoqda. Oddiy yarim
o’tkazgichlarning (4.1-jadval) texnikada keng qo’llaniladiganlariga kremniy,
germaniy va selen kiradi. Murakkab yarim o’tkazgichlar Mendeleyev davriy
jadvalidagi turli guruh elementlari birikmasidan, masalan, A
IV
B
IV
formulali (SiC),
A
III
B
V
(JnSb, CaAs, CaP), A
II
B
VI
(CdS, ZnSe)
elementlar birikmasidan,
shuningdek, ba’zi oksidlar (Cu
2
O) dan iborat. Yarim o’tkazgichli
kompozitsiyalarga (tirit, silit), sopol bilan birikkan kremniy karbid (SiC) va grafitli
yarim o’tkazgichlar misol bo’la oladi.
Yarim o’tkazgich ishlatilgan asbob-uskunalar xizmat muddatining yuqoriligi,
hajmi va og’irligining nisbatan kichikligi, oddiy va ishonchli ishlashi,
iqtisodiy
samaradorligi va boshqa sifatlari bilan ajralib turadi.
134
4.1-jadval
Dostları ilə paylaş: