98
2NaCl + H
2
SO
4
Na
2
SO
4
+ 2HCl
2NaCl+ H
2
SO
3
Na
2
SO
3
+ 2HCl
Eyni kimyəvi proseslər havada karbonat molekulları olduqda da baş
verir.
CaCO
3
+ H
2
SO
4
CaSO
4
+ H
2
O+ CO
2
CaO+ H
2
SO
4
CaSO
4
+ H
2
O
SiO
2
+ Na
2
O
Na
2
SiO
3
– sement zavodlarının atmosferində
gedən kimyəvi prosesin tənliklərindən biridir.
Sulfat turşusunun nitroza üsulu ilə alınması zamanı atmosferdə
aşağıdakı kimyəvi reaksiyalar gedir:
3NO
2
+ H
2
O
2HNO
3
+ NO
HNO
3
+ NaCl
NaNO
3
+ HCl
Hidrogen xlorid qazı havanın nəmi ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq, yer
səthinə turşu şəklində çökür.
TROPOSFER AEROZOLLARI
Atmosfer aerozollarının əsas kütləsi troposferdə toplandığından,
onlar əmələ gəlmə mexanizminə görə bir sıra mənbələrdən yayılırlar:
Aerozolların mənbəi
İllik miqdarı
(Mt)
Okean aerozolları
1500
Terigen aerozollar (dağ suxurlarının və torpağın külək
vasitəsilə yayılması)
750
Vulkan püskürmələri
50
Meteoritlərin atmosferdə yanması
1
Biokütlənin yanması
140
Antropogen tullantılar
340
Aerozolların yaranma mexanizmi və hissəciklərin ölçüləri ilk
99
mənbədən asılı olduğundan, onları ayrılıqda xarakterizə etmək
lazımdır.
Okean aerozolları – fırtınalar zamanı böyük dalğalar əmələ
gələrkən okean sularının hava hissəcikləri ilə qarışmasından yaranır.
Atmosferə yayılmış okean aerozollarının əsas tərkibi duz olduğuna
baxmayaraq, bir sıra kimyəvi elementlərlə də zəngindir – Pb, Cu, Mn,
Fe, Cd, Hg, Ag, Zn, Au, Pt və s. onların okean sularında miqdarı Na və
Mg 1 qəbul edildikdə aşağıdakı nisbətdə olur: Co-10
-1
; Cu-8
¸
10
-2
; Mn-
1
¸
10
-3
; Pb-4
¸
10
-3
; Al-5
¸
10
-3
; Fe-1
¸
10
-4
; Zn-2
¸
10
-4
; Ag-1
¸
10
-5
; Au-
1
¸
10
-7
; Pt-2
¸
10
-7
; U-3
¸
10
-7
.
Bir sıra hesablamalara görə atmosferə yayılan kimyəvi elementlərin
faiz miqdarı 5-20 arasında dəyişə bilir ki, onların əksəriyyətini Cu, V,
Zn, Fe təşkil edir.
Dəniz aerozollarının kiçik fraksiyaları üzvi maddələrlə qarışdıqda
kompleks əmələgətirici rolu oynayaraq keçid elementləri ilə
birləşmələr əmələ gətirir. Onlar bufer məhlullarının köməyi ilə üzvi və
qeyri üzvi fraksiyalara ayrılırlar. Digər tərəfdən, flotasiya mexanizmi
ilə üzvi liqandlarla birləşmiş kompleks ionlar hava qabarcıqlarının
köməyi ilə asanlıqla atmosferə yayılırlar.
Beləliklə, dəniz və okean aerozolları NaCl kristalları və kristal
qəfəslərinin aralarında yerləşən digər keçid elementlərlə zənginləşərək
troposferin əsas aerozol tərkibini əmələ gətirirlər. Qeyd etmək lazımdır
ki, okean aerozolları tərkiblərinə görə yüksək hidrofilliyə malik
olurlar. Bu xassə öz növbəsində bu tərkibli aerozolların atmosfer suları
vasitəsilə yer qabığının qayıtmasını asanlaşdırır.
Terrigen aerozollar – torpaqların erroziyası nəticəsində toz halına
düşməsi və dağ süxurlarının aşınması zamanı əmələ gəlir.
Bu zaman uzun müddət davam edən və sürəti <100 km/saat olan
küləklər həmin hissəcikləri atmosferə, oradan da daha yüksəkliklərə
apara bilir. Yuxarıda qeyd edilən Saxara səhrası ilə yanaşı Aral
gölünün misalında bunu aydın görmək olar.
Aparılan tədqiqatlar (1994, İvlev və başqaları) göstərmişdir ki,
güclü küləklərlə müşayət olunan hava burulqanları 3-5 gün davam
edərək min tonlarla dəniz çöküntülərini 5-10 km yüksəkliyə qaldıra
bilir. Kosmosdan müşahidə nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu hava
100
burulğanları 30-120 km enində olub hər il 45 Mt toz hissəciyni
troposferə daşıyır.
Terigen aerozollar mineral tərkibinə görə müxtəlif olub, coğrafi
zonalardan çox asılıdır. Buna baxmayaraq onların əsas tərkibi 10-na
qədər kimyəvi elementlərin birləşmələrindən ibarətdir. Silikatlar
üstünlük təşkil edərək aşağıdakı birləşmələr daha çox iştirak edir:
kvars-SiO
2
; çöl şpatı-K[AlSi
3
O
8
,]; slyuda KMg
2
[AlSi
3
O
8
,] (OH)
2
;
apatitlər-Ca
5
(PO
4
)
3
X
2
(X=F, Cl, OH) və müəyyən miqdar maqnetit-
Fe
3
O
4
.
Vulkanik aerozollar – göstərildiyi kimi vulkan püskürmələri
nəticəsində troposferə və stratosferə yayılırlar. Öz tərkibinə görə belə
aerozollar maqmatik suxurlara çox yaxındır. Onların orta tərkibi
aşağıdakı kimidir: SiO
2
- 48,5-58,5%; Al
2
O
3
-17,5- 18,6%; FeO+ Fe
2
O
3
-
7,4- 10,5%; MgO-3,0- 5,0%; TiO
2
- 0,7- 0,8%; MnO- 0,13- 0,15%.
Vulkanik aerozolların analizi göstərmişdir ki, onların mikroelement
tərkibi çox zəngin olub, bu elementlərin yerqabığındakı klarkından bir
neçə dəfə çoxdur.
1982-ci ildə püskürən El-Çiçon (Meksika) vulkanının əmələ
gətirdiyi aerozolların analizi W, Hg, Zn, As, Se, Sb və digər
elementlərin normadan 20000 dəfə çox olduğunu təsdiq etmişdir.
Vulkanik aerozalların ekoloji xüsusiyyətlərindən biri də onların
həddindən artıq katalitik aktiv olmasıdır ki, bu da öz növbəsində
atmosferdə yayılan inert birləşmələrin reaksiyaya girmək qabiliyyətini
artıraraq daha zəhərli birləşmələrə çevirirlər.
Vulkanların orta aktivliyi il ərzində dəyişərək onların dəqiq
tədqiqinə maneçilik törədir. Dünyada fəal olan minlərlə vulkanlar
atmosferə küllü miqdarda, çox aktiv molekullardan və atomlardan
təşkil olunmuş dispers zərərciklər göndərərək fotokimyəvi və
termokimyəvi reaksiyaların sürətini bir neçə dəfə artırmış olur.
Antropogen aerozollar. Mövzunun əvvəlində qeyd edildiyi kimi
insan fəaliyyəti nəticəsində atmosfer minlərlə müxtəlif tərkibli
aerozollarla çirklənir. Hesablamalar, il ərzində atmosferə antropogen
yolla 340 Mt aerozol daxil olduğunu təsdiq etmişdir.
Böyük miqyaslarda bitki örtüyünün 8700 Mt kütləsi il ərzində
yanğına məruz qalır. Bunlardan obyektiv səbəblərdən 3690 Mt Afrika
100>
Dostları ilə paylaş: |