Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- STRATOSFERĠN AEROZOL HĠSSƏCĠKLƏRĠ
- Aerozolların atmosferin istilik balansına və iqlimə təsiri.
- Aerozolların insan sağlamlığına təsiri.
101 savannalarının, 1260 Mt isə tropik meşələrin payına düşür. 280 Mt/il miqdarında quru meşə biokütləsinin yanması nəticəsində məhv olur. Məişət istilik sistemlərində istifadə olunan və kənd təsərrüfatı tullan- tılarının məhv edilməsi nəticəsində 3450 Mt biokütlə yandırılır. Bitki mənşəli biokütlə yandıqda atmosferə qaz halında ayrılan maddələrdən başqa, bərk hissəciklər də qalxır. İldə 104 Mt yanma məhsullarından 19Mt-nu qurum şəklində karbonun payına, 69 Mt isə qətranlar və tam yanmağa macal tapmayan üzvi birləşmələrin payına düşür. Digər antropogen mənşəli aerozollara ən çox iri şəhərlərin atmosferində rast gəlinir. STRATOSFERĠN AEROZOL HĠSSƏCĠKLƏRĠ Stratosferdə aerozol hissəciklərin varlığı 1960-1970-ci illərdə raket texnikasının köməyilə və lazer zondlarının tətbiqi, eyni zamanda optiki lokatorların sayəsində qeyd edilmişdir. Yerdən 18-20 km hündürlükdə yerləşən nəmli təbəqədə aerozol hissəciklər daha çox olur. Vulkanlar püskürən zaman stratosferdə yayılan aerozol hissəciklər maksimal həddə çatır, sonra bir neçə il ərzində yavaş-yavaş aşağı düşür. Hissəciklərin nüvəsi kosmik mənşəli ola bilir. Ölçülərinə görə stratosfer hissəcikləri iki qrupa bölünür: -birinci qrupa radiusu 0,01 3 havada 1-10 3 hissəcik miqdarında olur. -ikinci qrupa R>1 mkm olan hissəciklər aid edilir ki, onların konsentrasiyası az olub 1 sm 3 havada 0,01-0,07 hissəcik olur. Stratosfer buludların və termiki stabilliyin olmaması ilə xarakterizə olunur. Bu kəmiyyətlər troposferə nisbətən stratosferdə hissəciklərin kimyəvi tərkibindən və fiziki-kimyəvi xassələrindən asılı olaraq bu müddət 1-3 il ola bilir. Məsələn, nüvə partlayışları zamanı Stratosferə qalxan radioaktiv məhsullar 2 il stabil qala bilir. Stratosferdə aerozol hissəciklərn konsentrasiyası troposferə nisbətən 10-100 dəfə çox ola bilir. Stratosfer hissəciklərinin əsas tərkibi sulfatlardan təşkil olunmuşdur. Bu aerozol hissəciklərin əsas hissəsi ammonium sulfatdan – (NH 4 ) 2 SO 4 102 ibarət olur. Vulkan püskürmələri zamanı stratosferə qalxan SO 2 qazı SO 3 - ə qədər oksidləşir. Sonuncu su buxarlarını kondensasiya edərək sulfat turşusuna çevrilir – SO 3 +H 2 O H 2 SO 4 . Stratosferdə su buxarları çox az olduğundan bu proses çox yavaş gedir. Axırıncı 20 ildə stratosferdə H 2 SO 4 -dən ibarət aerozol hissəcikləri hər ildə 9% artması müşahidə edilmişdir. Bir neçə il stratosferdə qalmış aerozol hissəcikləri kauqlyasiya və sedimentasiya hadisəsinə məruz qalırlar. Aerozolların atmosferin istilik balansına və iqlimə təsiri. Aerozol hissəcikərin çoxalması nəticəsində atmosferin şəffaflığı aşağı düşür ki, bu da ekoloji təhlükə yaradır. Bakı şəhərinin aerozol tutqunlaşması respublikanın orta səviyyəsindən 20% çox olur. Bakı küləkli şəhər olduğundan rəqəm kiçilir, küləksiz günlərdə isə bu rəqəm 40%-ə çata bilir. Bakıda atmosfer yağıntıları normadan aşağı olduğundan aerozol hissəciklərin su vasitəsilə yer qabığına çökməsi zəifləyir. Troposfer aerozolları günəşdən gələn radiasiya şüalarını udmaq, əksetdirmək və yönəltmək xassəsinə malikdir. Atmosfer şəffaflığının azalması bir başa Günəşdən gələn radiasiyaları 18-20% azaldır. London və Sankt-Peterburq şəhərlərində, qış aylarında bu rəqəm 50% düşür. Atmosferin aerozollarla çirklənməsi qısa dalğalı ultrabənövşəyi şüaların udulması ilə müşaət olunur ki, bu zaman Günəş radiasiyası sanki qırmızılaşır. Belə havalar insanların bioloji aktivliyinə mənfi təsir göstərir. Məsələn, Moskva şəhərinin əhalisi əyalət zonalarında yaşayanlara nisbətən 13% az bioloji aktiv ultrabənövşəyi şüalar qəbul edir. Aerozol hissəciklərin ölçüsü >1 mkm olduqda infraqırmızı (İQ) şüaları udmaq qabiliyyətinə malik olurlar. Nəticədə həmin hissəciklərin toplandığı sahə isinir, aşağı təbəqə isə soyuyur. Tünd rəngli hissəciklər, məsələn qurum, infraqırmızı şüaları və görünən şüaları udaraq yer səthini soyudur. Aerozol çirklənmələrin səbəbilə Yerdə temperaturın aşağı düşməsi 40-45 il bundan əvvəl müşahidə edilmişdir. Lakin, CO 2 qazının atmosferdə normadan (0,03%) artmasının yaratdığı «Parnik effekti» isə ondan xeyli əvvəl müşahidə edilmişdir. 103 Hazırda aerozol hissəciklərinin sıxlığı nəticəsində yer qabığının temperaturun 1,5% aşağı düşməsinə səbəb olur. Stratosferdə aerozol hissəciklərin, vulkan püskürmələri zamanı çoxalması, bu hava qatında temperaturu bir neçə dərəcə yüksəldə bilir. Bunun əksi olaraq troposferin aşağı qatında isə temperatura 10 dərəcəyə qədər aşağı düşür. Atmosferdə uzun müddət qalan aerozol hissəciklər nüvə rolunu oynayaraq buxar hissəciklərini kondensasiya edir və bununlada buludlaşma çoxalaraq yağıntıların miqdarı artır. Dumanlar aerozol hissəcikləri ilə su buxarının sıxlaşmasından əmələ gəldiyindən, böyük şəhərlərin atmosferi əyalətlərə nisbətən daha dumanlı olur. Bu isə öz növbəsində işıqlanmanı 10-20% aşağı salır. Aerozolların insan sağlamlığına təsiri. Aerozollar insan orqanizminə hiss olunacaq dərəcədə ziyan vura bilir. Bu təsirlər birbaşa və ya dolayı yolla olur. Yuxarıda göstərildiyi kimi, aerozollar günəş şüalarının Yer qabığına çatmasının qarşısını alır. Bu şüalar isə insan orqanizmi üçün çox vacibdir. Ultrabənövşəyi şüalar D vitamin qrupunun sintezi üçün vacib olduğundan bu şüaların azalması bir sıra xəstəliklər, o cümlədən uşaqlarda «raxit» xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, tədqiqatlar göstərmişdir ki, Almaniyanın faydalı qazıntıları, o cümlədən kömür istehsalının zəngin olduğu Rur hövzəsində, atmosferdə aerozol his- səcikləri çox olduğundan «raxit» xəstəliyi digər rayonlara nisbətən iki dəfə çoxdur. Ultrabənövşəyi şüalar bir sıra yolxucu bakteriyaları və zərərli mikroor- qanizmləri məhv edir. Odur ki, bu şüalarn azalması bir sıra infeksion xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Bunlar aerozol hissəciklərin dolayı yolla insan orqanizminə təsirini göstərən amillərdir. Aerozol hissəciklərin bir başa təsiri nəfəs yollarının zədələnməsi ilə müşahidə olunur. Yuxarı tənəffüs yollarının katarı və bronxit, havada iri hissəciklərin artması ilə düz mütanasibdir. Havada il ərzində 1m 3 havada 100 mikroqramdan çox aerozol hissəciklərinin olması bu xəstəliklərin çoxalmasına səbəb olur. Odur ki, bir sıra ölkələrdə böyük hissəciklərin orta standart qatılığı il ərzində 50-75 mkq/m 3 olaraq nəzərə alınmışdır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, böyük hissəciklər olan atmosferdə SO 2 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|